Finnane er best i Europa på å avdekka falske nyhende. Hjå våre naboar i aust lærer både barn og vaksne kjeldekritikk.
Denne artikkelen er eldre enn 1 år gamal. Det betyr at noko av informasjonen kan vere utdatert.
Finland deler ei lang grense med Russland, og heilt sidan dei frigjorde seg frå nabolandet for snart 120 år sidan, har finnane vore vande med å møta russisk propaganda.
Etter Russland annekterte Krim-halvøya i 2014, vart det likevel tydeleg at noko var endra. «Informasjons-krigen» var komen over til nettet og Russland sende målretta falsk informasjon til finnane.
Falske nyhende er kome for å bli, med potensielt store følgjer. Det påverkar haldningar og har vore med på å påverka fleire demokratiske val. Men kva kan ein gjera for å bli immun?
- Les også kommentaren: – Falske nyheiter er ekte truslar
Algoritmar gir deg nyhende
Sidan 2014 har Finland difor rulla ut eit stort program for å gjera innbyggarane flinkare til å avsløra falske nyhende, og i 2016 vart det del av læreplanen.
Ein del av strategien er at alle skal læra om kjeldekritikk, heilt frå barnehagealder.
Kari Kivinen, rektor i Helsinki i Finland seier til The Guardian at ein kan bør starta arbeidet svært tidleg.
– Ungar i dag les ikkje aviser eller ser på TV-nyhende. Dei ser ikkje etter nyhende, det berre dukkar opp for dei – på WhatsApp, Youtube, Instagram, Snapchat. Eller meir presist: algoritmar velgjer det ut, for dei. Dei må vera i stand til å møta dette kritisk. Ikkje kynisk – me vil ikkje at dei skal tru at alle lyg – men kritisk.
Også Jussi Toivanen, kommunikasjonssjef for statsministerens kontor, meiner det er viktig å starta i tidleg alder.
– Dette er ikkje berre eit problem for styresmaktene, heile samfunnet er målskiva. Me gjer vårt, men det er alle si oppgåve å verna om det finske demokratiet. Førstelinja i forsvaret er barnehagelæraren, sa han i eit intervju med CNN.
- Her kan du lesa: Sju triks for å avsløra falske nyhende.
Er med i alle fag på skulen
Målet er å få aktive, ansvarlege innbyggjarar og velgjarar. At dei tenker kritisk, sjekkar fakta, tolkar og evaluerer all informasjonen ein får, uansett kor det dukkar opp – er avgjerande, meiner rektor Kivinen.
Kritisk tenking har dimed blitt ein grunnleggande del av læreplanen, og kjem inn i dei fleste fag.
– Me har gjort det til ein grunnstein i alt me underviser.
I matte-timen lærer elevane om kor lett det er å lyga med statistikk. I kunst- og handverk får dei sjå korleis eit bilete kan bli manipulert til å framstå som noko anna. I historie analyserer dei propaganda-kampanjar og i finsk-timane lærer dei korleis ord kan brukast til å forvirra, misleia og lura folk.
Deepfake-videoar og russiske troll-fabrikkar
Men det er ikkje berre i skulen dette er blitt viktig. Målet er at alle skal få opplæring i kjeldekritikken som trengst, både barn, vaksne, politikarar og andre.
Toivanen held foredrag om korleis ein kan bli betre på kjeldekritikk.
Med powerpoint-slidar som «Har du blitt truffen av den russiske troll-arméen?», skildringar av korleis ein oppdagar bots og falske profilar og demonstrasjon av såkalla «deepfake» videoar: ekstremt realistiske videoar der ein kan manipulera kven som helst til å sei kva som helst.
Kjeldekritikk og faktasjekking
Også Fatabaari, er ein del av satsinga. Dette er ei finsk faktasjekkingsgruppe som har vore med å laga eit digitalt verktøy for å bli betre på kjeldekritikk.
Der må ein mellom anna sjekka påstandar frå Youtube-filmar og postar på sosiale medium, sjå på clickbait-saker og korleis misinformasjon lener seg på kjenslene til lesaren, og til og med skriva eigne fake news-artiklar.
Målet er at ein tenker seg om ein ekstra gong før ein deler frå sosiale medium: Kven har skrive dette? Kor er det publisert? Kan eg finna same informasjon andre stader?
Mathilda (18) seier til the Guardian:
– Ein må alltid ta ein faktasjekk. Første regel er: ingen Wikipedia, og alltid tre eller fire ulike og truverdige kjelder. Me lærer det i omlag alle fag.
Best i Europa til å stå imot falske nyhende
Og innsatsen til styresmaktene ser ut til å ha lukkast. I den årlege rapporten: «Media Literacy Index» av Open Society Institute, ser dei på mediekunnskapen i 35 land i Europa.
I fleire år på rad har Finland toppa lista, og også i 2019 var dei øvst, med eit stort gap ned til andreplassen. Danmark, Nederland, Sverige og Estland følgjer etter på topplista. (Noreg er ikkje med i undersøkinga).
Finland er altså desidert best på å stå imot falske nyhende i Europa.
Kjelde: Media Literacy Index 2018
- Visste du at: Falske nyhende vert spredd raskare enn ekte?
Har påverka fleire demokratiske val
Finland er ikkje åleine om å ha blitt målretta angripe med falske nyhende og troll-fabrikkar.
Russiske grupper har høgst truleg målretta gått inn for å påverka haldningar gjennom nettroll og falske nyhende i fleire val. Kanskje før Brexit, valet i Spania og ikkje minst valet i USA i 2016, og før EU-valet i 2019 frykta ein russisk innblanding.
EU har mellom anna laga ein handlingsplan mot desinformasjon. I Tyskland har dei fått ei lov som kan bøtelegga teknologiske platformar som ikkje fjerner “openlyst ulovleg” hatprat. I Frankrike har dei innført ei lov som forbyr falske nyhende på internett under valkampanjar. Kritikarar har argumentert med at begge desse lovene hindrar ytringsfridommen.
Russland har nekta for innblanding i alle val.
- Les også: NRK-program manipulerte skuleval med falske profilar og falske nyhende: I eit halvt år har NRK Folkeopplysningen lurt elevar ved Lillestrøm vidaregåande skule for å få dei til å stemma Senterpartiet i skulevalet.
Programleiar Andreas Wahl overraska elevane på Lillestrøm videregående skole onsdag morgon. Foto: Eirik Helland via Urkeappworks2010/Wikimedia Commons/CC BY 2.0
