Gløym marknadsverdi: Kjærleik er ein flukt frå marknaden

Dette er eit meiningsinnlegg, som gjev uttrykk for skribenten sine meiningar.

I haust og vinter raste debatten om kor vidt Monica (49) burde nedjustera sin «marknadsverdi» for å lukkast på partnarmarknaden. Sidan raste debatten om kor vidt marknaden i det heile tatt var ein passande metafor for kjærleik.

Passande eller ei: Marknadsmetaforen er utvilsamt tidsmessig. For den som sit sveipande gjennom Tinder og skil ja frå tja, er det vanskeleg å tenka seg ein meir passande samanlikning enn hylleradene på Meny.

Samstundes føreset samanlikninga med marknaden at partnerval verkeleg er eit val, altså noko ein utøver ein viss grad av kontroll over.

Ei forelsking kan sanneleg kjennast heilt motsett: som om krefter utanfor ein sjølv har tatt styringa, og at ein er passiv passasjer snarare enn aktiv førar. Diktarar som Chaucer og Shakespeare er kjende for å framstilla kjærleik nettopp som «blind». Tidvis blei òg den romerske kjærleiksguden Amor (han med pil og boge) portrettert med bind for augo.

Så i kva grad er kjærleik eit fritt val?

Valet som aldri kjem

I éin forstand er det i alle fall fritt: ein kan neppe tvingast til å forelska seg i nokon. Men som filosofen Slavoj Žižek påpeiker, er kjærleikens paradoks at valet aldri kjem. Éin dag oppdagar ein ganske enkelt at valet for lengst er tatt – det må bli denne personen.

Ei rekke studium tyder på at folk har ein tendens til å bli saman med folk som liknar seg sjølve, og har omtrent likt utdannings- og inntektsnivå. Kjærleik er altså ikkje heilt tilfeldig.

Det betyr ikkje at kjærleiken er rasjonell: Ofte blir folk saman med partnarar som heilt klart er dårleg nytt.

Tendensen til å finna partnarar som liknar ein sjølv, gjerne kalla assortativ paring, blir ofte forklara som eit resultat av konkurranse: Alle vil finna ein partnar lenger oppe i partnarhierarkiet, eller i det minste i «same liga» som ein sjølv.

Marknadsdynamikken sørgjer dermed for at like barn leikar best.

Det ville i så fall bety at attraktiviteten til ein heterofil mann er bestemt av preferansane til heterofile kvinner. Er det svart hår, store biceps og tjukk lommebok som gjeld, så vil svarthåra, veltrente rikingar bli plassert på toppen av kjærleikshierarkiet, med høg marknadsverdi.

Dermed vil aktørar som er ute etter å maksimera sitt utbytte på marknaden, vera motivert til å etterlikna det til ei kvar tid gjeldande idealet – til dømes ved å investera timar på treningssenter og forfølgja eit yrke som gir høg inntekt.

Er kjærleik meir enn sex?

Det er dette Erich Fromm kritiserte i Kunsten å elske frå 1956: kjærleik under kapitalismen er blitt redusert til utveksling av «personlegdomspakkar». Etter kvart, meinte Fromm, ser ein også seg sjølv som ei vare som det gjeld å investera i og optimalisera, slik at ein får ein god pris på marknaden.

Men det er grunn til å vera skeptisk til om rumpeøvingar på Sats og finansutdanning verkeleg gir betre lukke i kjærleiken.

For dette synet tar for gitt at sex og kjærleik djupast sett fungerer på same måte: Til sjuande og sist handlar det om reproduksjon, der aktive menn konkurrerer om den passive kvinna sin gunst. Dette, som ein kan kalla ukritisk evolusjonsbiologi, er etter mitt syn framleis svært utbreidd.

Kjærleik er her berre ein svulstig idé på toppen av den biologiske og vitskaplege røynda om sex.

• Les også: Korleis endrar porno oss?

Kjærleik som marknadens motsetning

Dette er å misforstå både evolusjonsbiologien og kjærleik, og det er å forkle kynisme som realisme. For medan sex kan vera ei fullstendig sjølvisk tilfredsstilling av begjær der ein ser den andre utelukkande som eit middel til dette målet, tar kjærleik sikte på heilt andre ting.

Kjærleik blir ofte definert som noko som bøter på eksistensiell heimløyse, og gir ei sårt behøvd forankring og tryggleik i verda. Kjærleik kan ha som mål å bli emosjonelt anerkjend, eller tatt vare på. Eller det kan vera ei flukt frå den kvardagslege egoismen, der ein no plutseleg ser verda frå eit anna menneske sitt perspektiv, og blir opptatt av deira interesser.

Ikkje minst kan det vera å bli anerkjend med alle sine sårbarheiter og veikskapar, alt ein er usikker på, kort sagt: alt ein ikkje marknadsfører på Tinder.

I så måte blir kjærleik eit forsøk på å flykta frå og handtera den framandgjering og rotløyse marknaden kan gi opphav til. Kjærleik og marknaden blir motsetningar.

Dette gjer det også langt vanskelegare å snakka om eit kjærleikshierarki. Velstand kan til dømes gi økonomisk, men ikkje emosjonell tryggleik. Skjønnheit kan vekka interesse, men utan at vi kjenner oss anerkjende eller forankra rundt vedkommande.

Alt dette fører til at vi forvekslar sex og kjærleik, fuckability og lovability. Sjølv om hyppige besøk på treningssenteret kan auka førstnemnde, er det ikkje dermed sagt at det kan omsetjast i sistnemnde.

Er kjærleik som svolt?

Når vi stadig må marknadsføra oss sjølve på sjekkeplattformar, er det lett å få inntrykk av at hell i kjærleik er resultatet av eit knippe fysiske eigenskapar og evne til lettbeint samtale. Og til ein viss grad er det riktig: Slike trekk kan løfta ein over terskelen for i det heile tatt å bli vurdert.

Men det fører ikkje nødvendigvis lenger enn som så.

Når ein ser kjærleik som eit forsøk på å tilfredsstilla allereie eksisterande preferansar, er parallellen til marknaden tydeleg: Trine stiller svolten sin ved å kjøpe pastasalat på nærbutikken, og ho stiller sin preferanse for kvinner med raudt hår, seglekunnskap og høginntektsjobb ved å søka seg fram til nettopp desse på sjekkeappar.

Men er kjærleik ein preferanse av same sort som svolt? Mykje tyder på det motsette. For eit vesentleg trekk ved romantisk kjærleik som går utover det mest overflatiske, er at dei involverte sine preferansar endrar seg, eller meir presist: flettar seg inn i kvarandre.

Kjærleik som union

Etter ei stund blir det tydeleg at humøret til den eine heng uvegerleg saman med humøret til den andre. Det som er godt for den eine, blir også godt for den andre.

Dette har fått filosofar som Robert Nozick til å føreslå at kjærleik ikkje er eit tilfelle av to partar som skal foreina grunnleggande ulike interesser. Snarare smeltar desse interessene gradvis saman til ein slags union, der den eine sitt velvære òg er den andre sin. Ein er ikkje lenger berre styrt av eigeninteresse, men agerer òg på vegner av den andre.

Kjærleik blir dermed ei forvandling, som endrar både preferansar og identitet.

Og kven vi vil inngå ein slik union med, er ikkje bestemt av marknadsverdi, men langt meir abstrakte storleikar. Det kan vera ei vag kjensle av tryggleik og forankring i møte med den andre. Eller kanskje er det rett og slett, som hos Marcel Proust, kven vi tilfeldigvis er rundt idet ein vind av «feberaktig agitasjon» feier over oss, som avgjer.

Det er neppe heile sanninga om kjærleik, men bidrar til ein langt rikare diskusjon enn å redusera oss til varer på ein marknad.

---

• Les også: Kan samtykkefokuset føra til meir uetisk sex?