10 ting du ikkje visste om havet

Saka er publisert med løyve frå Havforskingsinstituttet.

1 . Kor mye vatn er det i havet?

Havet er stort. Det dekker 71 prosent av overflata til jorda, men kor mye vatn inneheld det?

– Det må vera ganske enkelt å rekna ut, svarar Svein Sundby umiddelbart.

– Eg trur gjennomsnittsdjupna i havet er på 3,8 kilometer. Og 71 prosent av overflata til jorda er hav. Så då er det beintfram å ta arealet av overflata til jorda, ganga det med 0,71 og så ganga det med 3,8 kilometer. Dét er volumet.

Sundby tastar reknestykket inn på kalkulatoren på telefonen.

– Ja, det er 1.376.152.782 kubikkilometer, viss vi reknar at jorda er ei kule. Såg grovt regna er volumet i havet 1.376 millionar kubikkilometer. Det er ein del. 1,38 milliardar kubikkilometer, seier Sundby.

– Eller for å utrykke det i ei eining som vi kan forstå litt betre: 1,4 milliardar milliardar tonn. Då har vi teke omsyn til vekta til sjøvatn.

• Mykje vatn, men også mykje plast: – Vi har undervurdert mengda mikroplast

2 . Det tyngste vatnet i verda

Saltvatn er tungt, mykje tyngre enn ferskvatn.

– Havvatn er cirka 2,5 prosent tyngre enn ferskvatn. Det er ganske mykje. Det er faktisk veldig mykje, seier Sundby.

Tyngda på vatn vert styrt av temperatur og saltinnhald. Jo høgare saltinnhald og jo kaldare, jo tyngre vert det.

– Det tyngste sjøvatnet i verda, veit du kvar vi kan finna det? Det er i Norskehavet, seier havforskaren.

Dette vatnet veg i overkant av 1,028 gram per kubikkcentimeter.

– Det er veldig tungt. Vatnet blir tungt ved at salt atlanterhavsvatn blir avkjølt over banken i Barentshavet. Så har det runne ned i Bjørnøyrenna og ned i djupet i Norskehavet.

Det tyngste sjøvatnet i verda vart danna på 70-talet, og det ligg framleis på djupet i Norskehavet. Men det er lenge sidan det har vore så kaldt som då.

– På grunn av det varmare klimaet har vi faktisk ikkje hatt danning av botnvatn i Norskehavet dei siste 30 åra.

3 . Lokomotiva som køyrer havstrømane

Når du snakkar om havstraumar er det viktig å læra seg eitt vanskeleg uttrykk: den termohaline sirkulasjonen.

– Drivkrafta i den termohaline sirkulasjonen er avkjølinga av det forholdsvis salte vatnet frå Golfstraumen på høgare breiddegradar i Arktis. Når vatnet blir tyngre, søkk det ned og renn ut i djupet i heile Atlanterhavet.

Han forklarer at den termohaline sirkulasjonen dreg Golfstraumen opp til oss, medan vinden frå sørvest dyttar han til oss.

– Det er éin som dreg og éin som dyttar. Det er eitt lokomotiv i kvar ende av toget.

4 . Kan spora kvar djupvatnet vandrar

Djupvatnet frå Arktis og Nord-Atlanteren kan forskarane spora langt nede i Sør-Atlanteren. Ved å sjå på tettleiken, saltinnhaldet og temperaturen kan dei vita kvar vatnet kjem frå og kor gamle akkurat dei vassmassane er.

– Alderen på djupvatnet i Atlanterhavet er forholdsvis ungt, fordi den termohaline sirkulasjonen er så kraftig at djupvatnet blir fornya heile tida.

5 . Det eldste vatnet til kloden

I Stillehavet er situasjonen likevel ein heilt annan. Der finst det ingen sånne område som kan danna djupvatn.

– Så djupvatnet i Stillehavet er mykje, mykje eldre, og har då sjølvsagt mykje lågare oksygenkonsentrasjon. Alderen på vassmassane i djupet der kan vera over to tusen år.

6 . Golfstraumen vil aldri snu

For nokre år sidan vart det snakka om at Golfstraumen kunne snu på grunn av global oppvarming. Dette er ikkje minst på grunn av Hollywood-filmen «The Day After Tomorow», der verda er i ferd med å gå inn i ei ny istid fordi dei store havstraumane snur.

Dette stemmer ikkje, fortel Sundby. Det er berre landskapet på havbotnen og jordrotasjonen som avgjer retninga på dei store havstraumane.

• LES OGSÅ: Dette skjer om jorda snurrar andre vegen

– Viss Golfstraumen skal snu, må altså jorda byrja å rotera den andre vegen. Då snur han. Men det er omtrent som om tyngdekrafta skulle verka motsett veg eller at elvar byrjar å renna frå fjorden til fjellvatnet, seier havforskeren.

Klimaet kan derimot avgjera styrken på straumane.

– Av og til kan det vera veldig mykje flaum i elva, ikkje sant, og av og til sildrar ho berre som ein bekk. Dét avgjer klimaet, men retninga er den same, seier Sundby.

7 . Vestkystane er havet sitt matkammer

Djupvatnet gjer havet til eit stort matkammer. Det vil seia, i alle fall delar av havet. På vestkystane til kontinenta skjer det nemleg noko heilt spesielt.

Fire havstraumar utanfor vestkystane til Afrika og Nord- og Sør-Amerika utgjer under to prosent av arealet til verdshava, men her hentar vi 20 prosent av fiskefangstane i verda.

– Grunnen til at dei er så produktive er at djupvatnet kjem opp i desse områda, seier Sundby.

Under 200 meters djup er det enorme mengder næringssalt overalt i verda. Når havstraumane klarer å få desse vassmassane opp til overflata, eksploderer produksjonen av planteplankton – sjølve næringsgrunnlaget for fisk.

– Målt i karbon blir det produsert omtrent 100 gram per kvadratmeter per år i Norskehavet og i Barentshavet, som jo er ganske fiskerike område. Men i desse fire områda er det opp mot, og til og med over, 1000 gram. Altså éin kilo karbon per kvadratmeter per år. Ti gonger meir enn i Norskehavet, seier Sundby.

8 . Havet fangar 95 prosent av den globale oppvarminga

I tillegg til å innehalda store mengder mat, klarer òg verdshava å lagra enorme mengder varme.

Faktisk klarer havet å absorbera 95 prosent av den ekstra varmeenergien som oppstår på grunn av menneskeskapte klimaendringar. Det blir ikkje minst skulda at vassmassane i havet kan fordela varmeenergien over fleire tusen meters djup.

– Så viss vi ikkje hadde hatt hav på jorda, ville effekten av den menneskeskapte oppvarminga vore heilt enorm. Då ville klimaendringane gjort det totalt uleveleg på land, seier Sundby.

9 . Havet stig IKKJE fordi isen smeltar

Når kloden blir varmare, stig hava. Det veit dei fleste. Men dette skjer ikkje fordi is smeltar. I alle fall ikkje førebels.

– Til no har det omtrent ikkje handla om is som smeltar i det heile. Det handlar om vatn som utvidar seg fordi det vert varmare, akkurat som eit termometer, seier Sundby.

– Dessutan er det berre is på land som bidreg til å auka havnivået når han smeltar. Isen som er i havet, han flyt jo oppå. Så han bidreg ikkje til å auka havnivå i det heile.

Smelting av Grønlandsisen og isen i Antarktis vil likevel bidra til at havnivået aukar.

– Viss heile Grønlandsisen smelta, ville det bidratt til cirka sju meters havstigning, så det er enorme mengder is. Men det er berre småtteri som har smelta der førebels.

• LES OGSÅ: – Dette må vi gjere for å redde isbreane

Viss Isen i Antarktis hadde smelta, ville havet ha stige opp mot 70 meter.

– Men at isen der vil smelta reknar ein jo ikkje med vil skje, sjølv under framtidige klimaendringar. For der er det så kaldt, seier havforskaren.

10 . Temperaturen vil auke mest i Arktis

Isen har ei anna, og vel så viktig oppgåve. Han fungerer som isolasjon mellom det «varme» havet i Arktis, som ligg på rundt null gradar, og lufta, som kan vera så kald som minus 20-30 gradar.

– Isen er nærast som ein glavamatte. Så tek du vekk glavamatta, får du mykje meir varme tilgjengeleg i lufta i desse områda. Difor vil temperaturen auka spesielt mykje i Arktis, seier Sundby.

Viss temperaturen aukar med éin grad på kloden, vil den i nordområda auka med to grader, forklarer han.