Forsvaret mot bakteriar raknar

Kan vi sjå for oss ei verd utan effektive antibiotikum, der menneska igjen er i livsfare om vi får lungebetennelse, infiserte sår eller andre infeksjonar som i dag er enkle å behandle? Tanken er uhyggjeleg, men det er på høg tid å tenkje han. For medan bakteriane stadig utviklar seg, har vi menneske nesten slutta å ruste oss. Vi kjempar framleis mot bakteriar med same våpen som vi gjorde på 1970-talet. Det løner seg nemleg ikkje å utvikle nye antibiotikum.

– Eg er redd vi ikkje ser alvoret før det er for seint. Lungebetennelse og andre vanlege infeksjonar vil vere livsfarlege om 10–20 år om vi held fram som no, seier Dag Berild. Han er seksjonsoverlege ved Infeksjonsmedisinsk avdeling ved Oslo universitetssjukehus.
– Eg har jobba med antibiotikabruk og resistens dei siste 20 åra, og situasjonen blir verre og verre. Alt no døyr det veldig mange rundt i verda av infeksjonar med antibiotikaresistente bakteriar.

LES OGSÅ: Flest bakteriar på mannekontor

Katastrofalt
I USA er det truleg kring 23.000 slike dødsfall årleg, i EU er anslaget 25.000. Men slike tal er berre toppen av isfjellet, meiner Berild.

– Om vi ikkje får nye typar antibiotikum og ikkje klarer å redusere bruken av dei stoffa vi har i dag, kan vi stå overfor ein katastrofe om berre 10–20 år.
Konsekvensen er ikkje berre at langt fleire vil døy av vanlege infeksjonar, understrekar Berild. Antibiotika er òg ein føresetnad for mange typar operasjonar og andre typar medisinsk behandling i dag. «Dette er ei tidsinnstilt bombe», sa Sally Davis, den britiske helsedirektøren, til BBC i fjor. «Om vi ikkje handlar, kan vi hamne i same situasjon som på 1800-talet, der infeksjonar drep oss etter rutineoperasjonar», åtvara Davis.
– Vi risikerer å måtte slutte med transplantasjonar, protesekirurgi og mykje kreftbehandling. Premature barn blir mykje vanskelegare å redde, seier Dag Berild.
– Eg veit dette er dystre spådomar, men eg trur det er dit vi er på veg. Det hastar. Og både legar og politikarar har stukke hovudet i sanden.
Noreg har mindre antibiotikaresistens enn dei fleste ande land, men problemet aukar raskt også her. I 2013 vart det oppdaga 32 prosent fleire infeksjonar med resistente bakteriar ved Oslo-sjukehusa enn i 2012.

LES OGSÅ: Bakteriane vinn til slutt

Stillstand
Men kvifor har vi kome i denne ulukkelege situasjonen? Mykje er sagt om overforbruket av antibiotika, som får resistensen blant bakteriane til å utvikle seg mykje raskare enn naudsynt. Det handlar om alt frå overbehandling av uskuldige luftvegsinfeksjonar til det enorme misbruket av antibiotika i landbruket i mange land, som skal auke veksten og produktiviteten til husdyra.
Men mindre er sagt om den lange stagnasjonen til den medisinske forskinga på dette livsviktige feltet. For når bakteriane blir resistente mot stadig fleire antibiotikum, er vi nøydde til å utvikle nye for å kunne forsvare oss. Og desse nye antibiotika kjem ikkje. Den siste nye klassen av antibiotikum – altså medisinar med vesensulike verkemåtar enn dei vi hadde før – kom i 1987. Sidan da har det stort sett berre vore resirkulering og finpussing av gamle medisinar.

Livreddaren
Vi menneske har vore verna av antibiotika så lenge at det er vanskeleg å sjå for seg ei verd der dei ikkje lenger verkar. Penicillinet vart oppdaga av Alexander Fleming i 1928, og utvikla til medisinsk bruk tidleg på 1940-talet. Oppdaginga utløyste ei rivande utvikling på feltet. Dei gylne tiåra for antibiotika varte til og med 1960-talet, og nye, effektive bakteriedrepande medikament kom som perler på ei snor ut frå laboratoria. Infeksjonane som truleg har drepe fleire menneske enn alle andre sjukdomar gjennom historia, vart gjort harmlause takk vere antibiotika. Mange millionar liv har blitt berga av desse medisinane.

Men dei siste 40 åra har utviklinga stått ganske stille. Nesten alle dei antibiotika som er i bruk i dag, byggjer på medisinar som vart utvikla før 1970. Og grunnen er enkel: Det løner seg rett og slett ikkje for farmasiindustrien å utvikle nye antibiotika.

Lite å tene
Ein skulle trudd at noko så nyttig og livreddande òg var lønsamt å forske på, men slik er det ikkje. Ein grunn er at antibiotika blir nytta i korte kurar, så forbruket – og dermed innteninga for farmasiindustrien – er avgrensa. Det er jo eit mål for helsevesenet å bruke minst mogleg av desse medisinane, for å hindre at bakteriane utviklar resistens. Og det er fornuftig å halde att nye, effektive antibiotikum for bruk berre i dei tilfella der dei gamle medisinane sviktar. Det hjelper heller ikkje på omsetnaden for produsentane.

I tillegg er nye, resistente bakteriar ein fare for den framtidige innteninga på nye antibiotikum: Bakterieevolusjonen går jo sin gang, og ingen veit kor lenge eit nytt middel vil vere effektivt.
For legemiddelindustrien er det dermed langt meir lønsamt og mykje sikrare å satse på å utvikle blodtrykksmedisin, antidepressiv eller andre medikament som folk tek over lang tid. Ein studie frå London School of Economics i 2011 tyda på at det å utvikle eit nytt, intravenøst antibiotikum truleg er eit reint tapsprosjekt for farmasøytiske selskap. Eit røft overslag er at kostnaden ved å utvikle eit nytt antibiotikum kan vere kring seks milliardar kroner.

Dårleg tid
– Framtidsutsiktene er temmeleg dystre. Vi ser at multiresistente bakteriar blir stadig vanlegare, og vi byrjar å få dårleg tid, seier overlege Martin Steinbakk ved avdeling for bakteriologi og infeksjonsimmunologi ved Folkehelseinstituttet.

– Det har skjedd påfallande lite på dette feltet sidan 1980-talet, og det er vanskeleg å utvikle antibiotika med nye verkemåtar. Mikrobane er flinke til å endre det genetiske apparatet sitt, seier Steinbakk.
– Det foregår noko forsking på nye antibiotikum, men å utvikle ein ny medisin klar for klinisk bruk tek gjerne 10–15 år. Og industrien er atterhalden, forståeleg nok. Antibiotika er jo noko vi vil bruke minst mogleg av på kvar pasient. For legemiddelindustrien er det meir å hente på medisin mot gikt eller psykiske plager, som folk tek kvar dag i mange år.
Sidan det er openbert at farmasiindustrien ikkje kan eller vil drive fram dei nye antibiotika vi treng på eiga hand, må andre ta initiativa. Og det skjer da òg, påpeikar Steinbakk. Mellom anna samarbeider 18 land no om det som heiter Joint Programme Initiative on Antimicrobial Resistance, som skal bidra til å handtere trugsmålet frå resistente bakteriar. I tillegg har EU starta programmet Innovative Medicines Initiative, som skal gje meir samarbeid mellom dei offentlege forskarmiljøa og industrien i kampen mot resistente bakteriar.

Ulike interesser
Men sjølv med ei offentleg storsatsing og internasjonalt samarbeid vil det ta mange år å få fram nye, effektive antibiotikum, meiner Gunnar Skov Simonsen. Han er avdelingsoverlege ved avdeling for mikrobiologi og smittevern ved Universitetssjukehuset i Tromsø.

– Eg kjenner ikkje til at det er nokon store gjennombrot på veg dei første åra. I fleire tiår har det blitt satsa lite på dette. Og det er eit vanskeleg fagfelt. Kvar mikrobe har eit avgrensa mengd målmolekyl som ein kan angripe, så det er ikkje enkelt å utvikle antibiotikum med nye verkemåtar.
Behova til medisinen er òg i strid med ønska til farmasiindustrien på dette feltet, påpeikar Simonsen.
– Vi legar ønskjer oss smalspektra antibiotikum som råkar berre visse bakteriar, men for industrien er det betre med breispektra antibiotikum som kan brukast til mest mogleg.
Det er lansert fleire forslag til korleis ein kan stimulere farmasiindustrien til å satse meir på antibiotikautvikling, fortel Simonsen.
– Eitt forslag er at det offentlege betaler mykje av kostnadene på forskot. Det er òg snakk om å forlengje patenta på medisinane, eller å lokke med pengepremiar. Men det skjer veldig lite utvikling av medisin i offentleg regi, så det må truleg skje i samarbeid med industrien.

Få alternativ
Eit anna mogleg grep er å slakke på krava til den kliniske testinga,  meiner Simonsen. Dei strenge krava til dokumentasjon av nye medisinar i dag er med på å drive opp utgiftene i utviklinga av nye legemiddel.

– Det er ein stor diskusjon om desse krava er for strenge i dag. På 1950- og -60-talet, da det vart utvikla mange nye antibiotikum, var reglane mykje slakkare. Mange av dei gamle medisinane som vi framleis brukar, var svært dårleg dokumenterte. Men dei verka jo.
Også Simonsen er uroleg over at det blir stadig fleire resistente bakteriestammar.
– Vi har til no hatt gode, alternative antibiotikum å ty til når ein medisin sviktar. Men no må vi oftare ty til medisinar som var lagde bort på 50- eller 60-talet fordi dei er giftige for nyrene eller har andre sterke biverknader. Vi er i ferd med å sleppe opp for gode, trygge og effektive antibiotikum.

Tynt panser
Til ein viss grad kan vi takke oss sjølve for knipa vi har hamna i. Om menneska hadde hatt vit og forstand til å vise måtehald i antibiotikabruken, ville kvart stoff vore effektivt mykje lenger.
Men uansett har kvart antibiotikum sine avgrensingar: Evolusjonen går fort i bakterieverda, resistens kan hoppe over frå ein mikrobe til andre, og før eller seinare dukkar det opp bakteriar med resistens mot kvart middel. Det liknar det gamle rustningskappløpet mellom panser og panserbrytande granatar. Og panseret vårt held ikkje særleg mykje lenger.
Ein kan undre seg over at det ikkje er slått alarm for lengst. Men det er faktisk slått alarm for lengst. Alt i 1994 laga tidsskriftet Nature eit heilt temanummer om antibiotikakrisa, og Newsweek skreiv om «the end of antibiotics». Men 20 år etter har verda altså ikkje kome nemneverdig lenger. I rustingskappløpet mellom menneske og bakteriar sakkar vi stadig meir akterut.

– Kan gå heilt gale
– Ut frå erfaringa mi frå 20 års forsking, er eg redd dette går heilt gale, seier overlege Dag Berild.

– Dette må opp på høgaste politiske plan. Situasjonen er så alvorleg at vi ikkje kan overlate dette til farmasiindustrien. Det er òg eit politisk spørsmål om vi skal rasjonere på antibiotika. Og bruken av antibiotika i dyrehald rundt i verda må stoggast, for den er rein galskap.
Vi må gjere to ting samtidig for å kunne handtere antibiotikakrisa, meiner Berild.
– Det eine er at vi må bruke langt større ressursar enn i dag på utvikling av nye antibiotikum. Offentlege institusjonar og legemiddelindustrien må sameine kreftene. Det andre er at vi må redusere bruken av dei antibiotika vi har radikalt. Og om vi får nye antibiotikum, må vi bruke dei heilt annleis enn vi har brukt dei gamle. Vi må rasjonere på dei og berre bruke dei på pasientar med alvorlege infeksjonar.

Saka var først publisert i Dag og Tid.