Ella Marie Hætta Isaksen: «Gielat mat dušše jávket» – «Språk som berre forsvinn»
Dette er eit meiningsinnlegg og gjev uttrykk for skribenten sine eigne meiningar.
Teksta er eit utdrag frå Ella Marie Hætta Isaksen si bok Danne galggat diehtit mun lean sápmelaš (Derfor må du vite at jeg er same). Boka er utgitt på bokmål og nordsamisk på Cappelen Damm og publisert med løyve.
Her kan du lese utdraget på nynorsk.
Gielat mat dušše jávket
Davvisámegiella lea mu deháleamos identitehtamearka. Go giellan de áitojuvvo, de vásihan ahte olles mu identitehta – olles mun – lea fallehuvvome. Giella han maid hupmá muitala nu ollu das gii olmmoš lea. Mun human guokte davvisámegiel suopmana, ja dat iešalddis muitala ahte mus lea gullevašvuohta guovtti sámi guvlui. Sihke Deatnu ja Guovdageaidnu leat hábmen mu danin mii odne lean, ja goappaš báikkit leat hábmen mu giela. Makkár sániid válljen atnit sáhttá maiddái čujuhit juoidá mu agi birra, makkár ustibiiguin lean bajásšaddan ja man diđolaš lean giela dáfus. Ollu diehtu gávdno mu hupmannuohtas, sátnegeavaheamis ja suopmanis.
Mađi unnánit olbmot hálddašit sámegielaid, dađi hárvvibut beassat mii sámegielagat hupmat váibmogiellamet. Go unnán gullo oadjebas eatnigiella, de sáhttá dat dagahit unohas gaskka, gaskka alcceseamet. Čiekŋaleamos dovdduid máhtán buoremusat čilget davvisámegillii, ja mus ii dáidde goasse leat vástevaš ráhkisvuohta dárogillii. Mađi guhkit áigi gollá juohke sámegielat ságastallama gaskkas, dađi guhkkelebbui alddán dovddan mun lean gáidan.
Váttisvuohta dás ii leat ahte in hálddaš dárogiela. Dan mun goit dagan. Máñgga dáfus hálddašan dárogiela seamma bures go sámegiela. Goitge doaibmá dárogiella mus ovddemuš geavatlaš giellan, giella maid lean oahppan dan dihte go servvodat mu birra hupmá dan – muhto buot čábbámus lávllasániid čálán eatnigiellasan. Munnje livččii šaddan čilgemeahttun moraš jus mus livčče váldán giela, ja nu maiddái vejolašvuođa sámástit boahttevaš áhkkubiiddánguin.
Dasto leat gusto ákkat manne mii leat nu oallugat geat eallit ja vuoigŋat sámegielaid seailluheami dihte: Mii duohtadilis dáistalit seailluhit iežamet. Min eatnigielat leat jávkama ravddas. Buot sámegielat mat odne gávdnojit leat čálihuvvon UNESCO áitojuvvon gielaid listui. Ieš human dušše ovtta dain.
UNESCO (ON oahpu, diehtaga, kultuvrra ja gulahallama organisašuvdna) almmuhii jagis 2001 iežaset digitála giellaatlasa, ulbmiliin čalmmustahttit gielaid maid UNESCO árvvoštallá jávkame. Oktiibuot 850 giela ledje čállon listui go atlas almmuhuvvui guoktelogi jagi áigi – muhto go UNESCO ođasmahtii atlasa ovcci jagi maŋŋel, de ledje badjel 1600 ođđa giela lasihuvvon. 1600 áibbas iešguđetlágán giela main lea okta dehálaš oktasašvuohta: Visot leat jávkame. Dát bávččagahttá mu váimmu. Ja UNESCO dadjá ahte dušše 10 proseantta máilmmi gielain cevzet boahtte cuohte jagi. Čuđiidnare leat jo jávkan, ollu, ollu eanet galget fargga jávkat.
Dainna massán nahkáriid.
Dallánaga go jurddašišgoađán ahte máttasámegiela hupmet odne dušše moadde čuođi olbmo, ja ahte julevsámegiella almmolaččat lea báhuid áitojuvvon giella, ja ahte dušše moadde logenáre olbmo olles Sámis máhttet bihtánsámegiela, ja ahte nuortalašgiella (UNESCO mielde) lea jo jávkan Norggas … de gal gárttan ollu diimmuid veallát gozuid nalde seaŋggas. Velá davvisámegiela nai, maid mun ieš ja 20 000 eará olbmo hupmet – ja mii dasto lea dat sámegiella mii lea eanemus lávdan – válddaha UNESCO čielgasit áitojuvvon giellan. Muhtin buolvvaid geahčen lea árvideames váibmogiellan jávkan.
Ribahin čierrut vuosttaš geardde go geahčadin UNESCO listtu.
Ipmárdus man veadjemeahttun dán giellasotnama lea jorgalit lei dego lahkonit jiehkkeravdda gos ovdal lea leamašan, ja de fuomášit jiekŋa ii leat šat das. Dat lea sirdásan bajás várrevieltái ja guođđán dušše cievrra.
Šámegielat jávket veahážiid veahážiid, jagis jahkái, beaivvis beaivái. Goasii almmá fuobmáma haga sáhttá ealli giella rievdat ja mollanit álelassii oaneheappo cealkkahuksehusaide. Ja de muhtin áigge leat dušše soames sánit báhcán – sánit maid dušše moadde olbmo ipmirdit. Nie jápmet gielat, olbmuid olis geat daid dolle heakkas. Moadde jagi áigi lohken artihkkala soames easka vádjolan Ruošša sámi nissona birra, son lei mañemus áiggistis leamašan áidna máilmmis guhte hálddašii áhkkilsámegiela. Su maŋŋel ii lean šat oktage.
De dovden dárbbu čuožžilit ja huikkádit:
Ehpetgo oainne maid mii leat massime?
Språket som berre forsvinn
Det nordsamiske språket er min viktigaste identitetsmarkør. Så når språket mitt er truga, opplever eg at heile min identitet – heile meg – er under angrep.
Kva språk ein snakkar, seier jo så mykje om kven ein er. Eg snakkar to dialektar nordsamisk, det i seg sjølv fortel at eg tilhøyrer to ulike samiske område. Både Tana og Kautokeino har forma meg til den eg er i dag, og begge stadene har forma det språket eg har. Kva ord eg vel å bruke, kan også signalisere noko om alderen min, kva gjeng eg har vakse opp i, og kor språkmedviten eg er. Det ligg mykje informasjon i tonefallet mitt, ordbruken og dialekta.
Jo færre som meistrar dei samiske språka, jo færre høve har vi samiskspråklege til å få uttrykt oss på hjartespråket vårt. Manglande lyd av det trygge morsmålet kan skape ein ubehageleg avstand, ein avstand til seg sjølv. Dei aller djupaste følelsane kan eg best beskrive på nordsamisk, og eg vil nok aldri kunne ha ein tilsvarande kjærleik til det norske språket. Jo lengre tid det går mellom kvar samiske samtale, jo lenger unna meg sjølv føler eg at eg har hamna.
Problemet her er ikkje at eg ikkje meistrar norsk. For det gjer eg jo. På mange måtar meistrar eg norsk like godt som samisk. Likevel fungerer norsk primært som eit praktisk språk for meg, eit språk eg har lært fordi samfunnet rundt meg snakkar det – men dei aller vakraste songtekstane mine skriv eg på morsmålet. Det ville ha gitt meg ei ubeskriveleg sorg om eg skulle bli fråteken språket mitt, og dermed også høvet til å snakke samisk med mine framtidige barnebarn.
Det finst altså grunnar til at vi er så mange som lever og andar for bevaringa av samiske språk: Vi kjempar i realiteten for å bevare oss sjølv. Våre morsmål står i fare for å forsvinne. Alle dei samiske språka som finst i dag, står oppført på UNESCO si liste over truga språk. Sjølv snakkar eg berre eitt av dei.
UNESCO (FNs organisasjon for utdanning, vitskap, kultur og kommunikasjon) lanserte i 2001 sitt digitale språkatlas, for å få auka merksemd retta mot språk UNESCO ser på som utryddingstruga. Totalt 850 språk stod oppført på lista då atlaset kom ut for tjue år sidan – men då UNESCO oppdaterte atlaset ni år seinare, var over 1600 nye språk lagt til. 1600 vidt forskjellige språk med éin viktig ting felles: Dei var alle i ferd med å forsvinne. For meg er dette hjarteskjerande. Og ifølgje UNESCO vil berre ti prosent av verdas språk klare å overleve dei neste hundre åra. Hundrevis har allereie forsvunne, mange, mange fleire vil snart vere utrydda.
Det gjer meg søvnlaus.
Så snart eg byrjar å tenkje på at sørsamisk i dag berre vert snakka av nokre hundre menneske, og at lulesamisk offisielt er eit alvorleg truga språk, og at berre nokre titals personar i heile Sápmi kan snakke pitesamisk, og at skoltesamisk (ifølgje UNESCO) allereie har forsvunne i Noreg … då kan eg bli liggjande vaken i timevis.
Sjølv nordsamisk, som eg sjølv og 20 000 andre snakkar – og som dermed er det samiske språket som har størst utbreiing – blir beskrive av UNESCO som definitivt truga. Om eit par generasjonar er hjartespråket mitt truleg utrydda.
Eg brest i gråt den første gongen eg studerte UNESCO si liste.
Erkjenninga av kor uoppretteleg denne språkforvitringa er, var som å nærma seg foten av ein isbre ein har besøkt før – og oppdage at brekanten ikkje er der lenger. At den har krype oppover fjellsida og berre latt grusrestar bli liggjande igjen.
Dei samiske språka forsvinn litt etter litt, år for år, dag for dag. Nesten umerkeleg kan dei gå frå å vere levande språk, til å smuldre opp i stadig kortare setningskonstruksjonar. Og på eit tidspunkt er det berre enkelte ord igjen – ord som berre nokre få personar forstår. Slik døyr språka ut, i takt med dei menneska som har halde dei i live.
For nokre år sidan las eg ein artikkel om ei nyleg avdød russisk-samisk kvinne, ho hadde den siste tida vore verdas einaste som beherska akkalasamisk.
Etter ho fanst det ingen.
Då følte eg ein trong til å stille meg opp og skrike ut:
Ser de ikkje kva vi er i ferd med å miste?
Foto: Offentleg eigedom, Colourbox.com. Kollasj: Framtida.no
