Ekspertane svarar: Er det fare for atomkrig no?

27. februar sette den russiske presidenten, Vladimir Putin, atomvåpen-styrkane sine i det han kallar «kampberedskap».

Dagen etter kom beskjeden om at Kviterussland, som grensar til både Russland og Ukraina, har sagt at dei vil tillate Russland å plassera atomvåpen på kviterussisk territorium. Det betyr at russiske atomvåpen kan plasserast på grensa mot Nato-landa Polen, Litauen og Latvia.

Vestlege styresmakter har ikkje ytra behov for å auka eigen beredskap. Den franske utanriksministeren har påpeikt at Nato også er ein atomallianse. Forsvarssekretær i Storbritannia, Ben Wallace, har sagt at han trur meldinga frå Putin først og fremst var retorisk.

Ekspertane Framtida.no har spurt meiner faren for atomkrig per i dag er låg.

Me har stilt tre ekspertar ei rekke spørsmål om alt du lurer på om atomkrig-trusselen no: 

• Er det fare for atomkrig no?
• Kven i verda har atomvåpen?
• Kan éi atombombe utslette menneskeslekta?
• Kva skjer om Russland sender ut atomvåpen?
• Kan ein stanse Putin frå å sende ut atomvåpen?
• Kven bestemmer om Russland skal skyte ut atomvåpen?
• Korleis skjer det reint teknisk: Er det ein knapp han trykker på og så skjer det, eller er det mogleg for nokon andre å stansa reint fysisk?
• Kan hackarar setje i gang prosessen anten i Russland eller eit anna land med atomvåpen?
• Vurderer Vesten/andre land å skyte ut atomvåpen for å vere først?
• Er Noreg i fare?
• Kva bør nordmenn gjere no?
• Har vi vore like nært ein atomkrig før?
• Kor lenge vil ein merke konsekvensane av ei atombombe, viss ei faktisk vert sleppt?

Men først: Kva er atomvåpen? Og kven har det?

Atomvåpen, også kalla atombombe eller kjernefysiske våpen. Dette er den kraftigaste våpentypen i verda: eit masseøydeleggingsvåpen.

Ei vanleg, stor bombe kan ha ei sprenglading på 10 tonn TNT. Frå atomvåpen kan sprengladinga svare til fleire tusen eller fleire millionar tonn TNT, ifølgje SNL.

Det er to hovudtypar atomvåpen:

• Strategiske – som kan nå svært langt og øydelegge enorme område.
  • Blir også kalla interkontinentale, fordi dei beveger seg på tvers av kontinent.
  • Dersom to partar brukar desse mot kvarandre, vil det kunne føra til utsletting av store delar av jorda. Dette er typen som vart brukt Hiroshima og Nagasaki i 1945.
• Taktiske – som har kortare rekkevidde og meir avgrensa sprengverknad.
  • Dei vil gjere mindre skade enn strategiske, men framleis enorm skade. Sjølv dei minste har større lading enn dei som vart brukt i Hiroshima.

Førre gong atombomber vart brukte i krig, var då USA sleppte atombomber over Hiroshima og Nagasaki i Japan under andre verdskrig. Sidan den gong har masseøydeleggingsvåpenet ikkje vorte brukt i krig.

Kven i verda har atomvåpen?

Det er ni land me veit har atomvåpen: USA, Russland, Kina, Frankrike, Storbritannia, Pakistan, India, Israel og Nord-Korea.

Noreg har ikkje sjølv atomvåpen, men er del av forsvarsalliansen Nato som har atomvåpen.

Talet på atomvåpen har sokke om lag 80 prosent sidan Den kalde krigen, frå om lag 70.000 i 1986 til 12.700 i tidleg 2022. Russland og USA har flest med over 5000 atomvåpen kvar.

• Lurer du på kva Nato betyr? Desse orda må du kjenne til for å forstå dekninga av Ukraina-krigen
  

  ---

Ekspertane som svarar:

Gunhild Hoogensen Gjørv
Professor i tryggleik-, freds- og konfliktstudium ved UIT Norges arktiske universitet.

Even Helland Larsen
Doktogradsstipendiat ved UiO og del av Oslo Nuclear Project ved Institutt for Statsvitenskap, Universitetet i Oslo.

Tuva Krogh Widskjold
Rådgjevar i Leger mot atomvåpen og koordinator for ICAN Norge – Den internasjonale kampanjen for å avskaffe atomvåpen.

---

Er det fare for atomkrig no?

– Er det realistisk at Putin vil bruke atomvåpen?

Gunhild Hoogensen Gjørv: – Dette er vanskeleg å føresjå, men akkurat no trur eg at faren framleis er låg. Det skal framleis mykje til for at Putin faktisk skal bruke slike våpen. Han skal bruke ein god del «konvensjonelle» våpen først (det vil seie ikkje atomvåpen, men «vanlege» militære verktøy og tiltak).

Samstundes: Han truar med at han set atomvåpen i beredskap ikkje minst fordi det gir symbolsk makt. Alle er redde for dette, og det har vore den største frykta og faren sidan starten av Den kalde krigen. Det seier mykje når ein truar med bruk av atomvåpen.

Even Helland Larsen: – Faren for atomkrig er veldig liten. Putin vil på ingen måte vere tent med å bruke atomvåpen på noverande tidspunkt. Vi må heller forstå utsegnene om atomvåpen og den påståtte auka beredskapen som ein måte å skape frykt og uvisse rundt faren for atomkrig.

Det er ei påminning til Vesten om at dei bør halde seg unna denne konflikten, viss ikkje risikerer ein i verste fall ei eskalering til bruk av atomvåpen – som ingen vil ha eller er tente med.

Tuva Krogh Widskjol: – Så lenge atomvåpenstatane tviheld på sine masseøydeleggingsvåpen er faren for atomkrig til stades. Ingen kan vere sikre på om Putin vil bruke atomvåpen eller ikkje. Ingen rasjonell statsleiar vil setje i verk eit atomvåpenåtak, men vi veit ikkje kor rasjonelle Putin sine avgjersler vil vere dersom han føler seg pressa inn i eit hjørne, og opplever at han uansett har tapt.

No er det viktig at verda står samla i å fordømme truslane frå Russland om bruk av atomvåpen og at dei andre atomvåpenstatane er tydelege på at dei ikkje vurderer å auke beredskapen på sine våpen.

---

Har vi vore like nært ein atomkrig før?

Gunhild: – Ja, ikkje minst under Cubakrisa.

Even: – Ja, absolutt. Vi har nok vore langt nærare ein atomkrig tidlegare. Mange vil vel særleg trekke fram Cubakrisa i 1962, då Sovjetunionen byrja å utplassere missilar på Cuba. Dette førte til ei krise mellom dei to supermaktene USA og Sovjetunionen, som var meir kritisk enn situasjonen vi ser i dag.

Tuva: – Verda har vore nær bruk av atomvåpen ved ei rekke høve. Fleire gonger har flaks vore heilt avgjerande i å hindre atomvåpen. Den einaste måten vi kan sørge for at atomvåpen aldri vert brukt er ved å avskaffe desse våpena ein gong for alle.

---

Kan éi atombombe utslette menneskeslekta?

Gunhild: – Nei. Det som er faren (mellom anna) er at når éi vert brukt, kjem fleire i motreaksjon. Men eg trur at alle parter IKKJE ynskjer dette i det heile tatt, og at Nato ikkje nødvendigvis svarar med atomvåpen med det første.

Even: – Nei, ei bombe kan ikkje det. Sjølv om ho sjølvsagt kan gjere enorme skadar.

Tuva: – Éi enkelt atombombe vil ikkje utslette menneskeslekta, men éi enkelt atombombe vil føre til katastrofale humanitære konsekvensar og store lidingar.

---

Kor lenge vil ein merke konsekvensane av ei atombombe, viss ei faktisk vert sleppt?

Tuva: – Dei faktiske konsekvensane av ei atombombe vil avhenge av sprengkraft, vindretning og kor den vert sleppt. Atomvåpen har tidlegare blitt brukt i krig ved to høve, i Hiroshima og Nagasaki i 1945. Framleis vert pasientar behandla for etterverknader av hendingane, på Røde Kors sine sjukehus i Japan. I tillegg lever menneske over heile verda med konsekvensane av å ha blitt utsette for stråling frå prøvesprengingar.

Frå Store norske leksikon: Dei biologiske skadeverknadane av ein kjernefysisk eksplosjon skuldast dels direkte trykkverknad, varmestråling og ioniserande stråling, dels brannstormen og dels det radioaktive nedfallet.

Heilt i nærleiken til bomba blir alt levande drept eller skadd på grunn av ein kombinasjon av trykk, varme og stråling. Dei overlevande organismane eller dei som vert utsette for nedfall, får skadar i cellene.

Hos menneske fører skadar i kroppscellene til forstyrringar i organa sin struktur og funksjon, og på lengre sikt kreft. Skadar i kimcellene kan føre til arveleg sjukdom hos avkommet i første eller i seinare generasjonar.

---

Kva skjer om Russland sender ut atomvåpen?

Gunhild: – Det er litt avhengig av kor stort åtak det er – er det eit «lite» atomvåpen (taktisk), noko som har ganske lokalisert effekt/øydelegging, eller noko større som kan ha ytterlegare påverknad utanfor Ukraina. Uansett, trur eg at det blir ein reaksjon. Uansett bruk av dette, eskalerer krigen og tek han til eit nytt nivå.

Det kan hende at dette vert tolka som ei så stor fare at det vert sett på som eit åtak av Europa, og ikkje berre Ukraina. Det blir då mogleg at Nato reagerer med styrkar mot den russiske invasjonen i Ukraina. Eg vil tru at det då ikkje vil bli med atomvåpen som førsteval.

Even: – Mange vil kanskje anta at dette MÅ føre til ein atomvåpenrespons frå Vesten, men det vil truleg kome an på omfanget av Russland sitt atomvåpenåtak og kva ein trur om vidare motreaksjonar frå Russland, om ein sjølv skulle forsøkt å respondere med atomvåpen.

Det kan godt hende ein er meir tent med ein konvensjonell respons. Russland vil til dømes møte enorm internasjonal fordømming dersom dei skulle vere den første/einaste som tek i bruk atomvåpen i krig sidan andre verdskrig.

Dersom ein trur at Russland vil halde fram med massiv bruk av sine atomvåpen kan det vere aktuelt å vurdere såkalla «counterforce»-åtak, altså forsøk på å avvæpne motstandaren sitt atomvåpenarsenal, men sidan Russland har eit så enormt atomvåpenarsenal, vil dette vere ein veldig vanskeleg og risikofylt affære.

Difor er dette eit scenario vi er langt unna i dag, og det er heller ikke gitt at det er den beste responsen. Sjølv i ein slik situasjon vil Russland sitt formål med eit første atomåtak truleg vere å avskrekke vidare eskalering, og då kan det godt vere at det beste alternativet er å gje dei det dei vil ha, i frykt for ein fullskala atomkrig. 

Tuva: – Det er umogleg å føresjå kva motreaksjonar vi vil sjå dersom Russland brukar atomvåpen. Det vi veit er at dei humanitære konsekvensane vil vere katastrofale.

Ein fersk rapport frå ICAN internasjonalt viser at eitt enkelt, middels stort atomvåpen vil føre til kollaps i helsevesenet. Dersom eit slikt våpen vart brukt mot Paris, ville truleg 520.330 menneske døy med det same og ytterlegare 1.3 millionar bli skadde. I Berlin ville tala vore om lag 166.520 drepne med det same, og ytterlegare 613.320 skadde.

Innan 3,26 kilometer i alle retningar frå detonasjonspunktet vil dei fleste bustadbygg kollapse. Det vil vere sprengingsskadar og lokale brannar. Dei fleste innanfor denne sona vil bli skadde, og mange døy. Ingen av verdas land og ingen organisasjonar vil kunne gje tilstrekkeleg hjelp. I tillegg til skadane vil radioaktiv stråling føre til lidingar, sjukdom og frykt i årevis.

---

Kan ein stanse Putin frå å sende ut atomvåpen?

Gunhild: – Eg trur han brukar trusselen om atomvåpen for å presse fram si sak: Å få Ukraina under sin kontroll og få lovnadar frå NATO/Vesten om at Ukraina aldri skal inn i Nato.

Nato har aldri sendt invitasjon til Ukraina om å bli medlem og starte medlemskapsprosessen, men Nato meiner at det ikkje er dei som skal avgjere kva ein suveren stat ynskjer som del av sin forsvarsstrategi. Difor vil ikkje Nato love at Ukraina aldri blir med. Dette er ei veldig «fram og tilbake»-sak, men Putin har skapt ein god del meir semje både innanfor Nato og EU med både truslane, men ikkje minst også sjølve krigen.

Even: – Først og fremst bør ein forsøke å ikkje presse han opp i eit hjørne der han ikkje ser ein annan utveg. Men det er berre i heilt ekstreme situasjonar at atomvåpenåtak vil vere aktuelt, sjølv frå Putin si side. 

Tuva: – Det viktigaste vi kan gjere er å fordømme truslane til Putin, og samstundes hindre vidare eskalering. USA, Frankrike og Storbritannia gjer rett i å ikkje auke beredskapen på sine atomvåpen som eit svar til Putin. Verda må fordømme truslane og vise at vi meiner alvor med at atomvåpen er uakseptabelt.

---

Kven bestemmer om Russland skal skyte ut atomvåpen?

– Er det berre Putin åleine, eller er det andre som kan stanse det?

Gunhild: – Det er Putin som har det ansvaret sjølv. Andre kan prøve å overtyde han til å ikkje gjere dette sjølvsagt. Det er vanskeleg å vite om dei som er nærast han vil gjere det.

Even: – Putin kan ikkje ta denne avgjersla åleine. Frå det vi veit om russiske prosedyrar for å bruke atomvåpen trengst det godkjenning frå tre hald: forsvarsministeren, sjefen for militærets generalstab og presidenten.

Tuva: – I Russland, som i USA, har presidenten mandat til å gje ordre om eit atomåtak.

---

Har Putin ein knapp han kan trykke på?

Even: – Som nemnt over krevst det godkjenning frå tre hald. Reint teknisk har ikkje Putin ein knapp, men som den amerikanske presidenten har han ein såkalla atomkoffert (Cheget) som alltid følgjer med han. Denne inneheld truleg ulike alternativ for bruk av atomvåpen, men ingen direkte knapp for å avfyre våpena – det vil truleg vere ein ordre som går vidare til dei aktuelle militære avdelingane.  

---

Kan hackarar setje i gang prosessen anten i Russland eller eit anna land med atomvåpen?

Gunhild: – Eg trur dette er veldig vanskeleg. Atomvåpen er uansett veldig beskytta og under tryggleikstiltak som er vanskelege å knekke.

Even: – Dette vil eg ikkje spekulere i.

Tuva: – Det er lite sannsyn for dette. Samstundes finst det døme på at det er brukt hacking mot atomanlegg. I 2010 ble Iran sitt atomanlegg utsett for sabotasje gjennom eit cyberåtak med dataormen Stuxnet. Iran anklaga Israel for å stå bak åtaket.

---

Vurderer Vesten/andre land å skyte ut atomvåpen for å vere først?

Gunhild: – Eg trur verkeleg ikkje det. Det er ingen ønske om å ha atomkrig. Eg trur at Putin heller ikkje vil det, men han ser at hans tidlegare tiltak ikkje verkar, og er villig til å minne verda på kva han har i baklomma.

Even: – I den noverande situasjonen verkar det heilt usannsynleg at dette er på agendaen, men Russland har ei langtståande uro for kor sårbare atomvåpena er for eit amerikansk avvæpningsåtak. Kor reell denne frykta eigentleg er, er derimot eit anna spørsmål. I ytste konsekvens kunne denne frykta bidrege til ein skummel eskaleringsspiral, men vi er langt derfrå no.

Ein hovudgrunn til at Vesten ikkje direkte involverer seg i kamphandlingane i Ukraina er nettopp frykta for å starte ei eskalering, driven av denne type frykt. Det er dette som er atomvåpenets avskrekkande makt og det Putin prøver å spele på når han trekkjer fram sitt kjernefysiske ess.

Tuva: – USA sin atomvåpenpolitikk opnar for forkjøpsåtak, men verken USA, Storbritannia eller Frankrike, atomvåpenstatane i Nato, har svart med å auka sin atomberedskap. Dette er viktig for ikkje å bidra til at situasjonane eskalerer og spenninga aukar.

---

Er Noreg i fare?

– Kan me bli skotne på? Kan me bli treft av strålingar?

Gunhild: – Akkurat no er vi ikkje i fare, og eg trur det må kome veldig langt før vi er det. VISS det blir eit atomvåpenåtak frå Russland, trur eg det blir veldig kontrollert – det vil seie å prøve å ha minimum øydelegging (i den grad at det er mogleg). Samstundes: Stråling er stråling, og det kan etter kvart krysse grenser og påverke folk i andre land.

Even: – Nei, Noreg er ikkje i fare.

Tuva: – Det er ingen som har trua med å angripe Noreg, verken konvensjonelt eller med atomvåpen. Dersom situasjonen eskalerer og nokon brukar atomvåpen, anten det er ei planlagt handling eller resultat av ei ulukke, kan det også få konsekvensar for Noreg.

---

Kva bør nordmenn gjere no?

Gunhild: – Vi bør gjere akkurat det vi gjer no – ha ein open diskusjon om dette. Les i avisene for å halde dykk oppdaterte (det er også det eg gjer) og hald deg informert. Det er viktig å ha ei god forståing for kva som skjer i verda.

Når det kjem til beredskap hugsar de kanskje at DSB i 2018 kom med ei liste over kva ein bør ha, til kva som helt type krise. Det var gode råd der, og me bør alle sørge for å ha desse tinga heime. Les heile lista her.

Even: – Det er ingen fare for konflikt i Noreg, så eg vil nok berre råde alle til å følgje eventuelle råd fra styresmaktene.

Tuva: – Aller først bør vi saman fordømme truslar om bruk av atomvåpen. Ved bruk av atomvåpen er det ingen som kan gje nødvendig hjelp, øydeleggingane vil vere for store og strålingsfaren for høg.

Vidare må vi sørge for at atomvåpen vert avskaffa ein gong for alle. Noreg bør bidra til dette ved å slutte seg til FNs atomvåpenforbod. Som innbyggjar i Noreg kan du krevje at dine folkevalde tek ansvar i kampen mot atomvåpen.

Uavhengig av situasjonen i Ukraina tilrår norske styresmakter alle under 40 år, gravide og ammande å ha jodtablettar lagra heime. Jodtablettar kan gje beskyttelse mot radioaktivt jod ved atomulukker.

---

• Les også: Er dei ukrainske styresmaktene fascistiske? Åtte påstandar om Ukraina faktasjekka