Nihilisme, den nifsaste av alle gjestar

Nihilisme, og problemet med dette, var det Friedrich Nietzsche var mest berømt for å vere oppteken av. Alle samfunn, meinte han, stolar på implisitte verdivurderingar. Viss grunnlaget for desse går tapt, føreser han fælslege konsekvensar: utbreidd apati eller valdelege, fanatiske forsøk på å gjenvinne ei kjensle av føremål, eller kan hende begge delar. Vi snakkar mykje om verdiar, og vi veit at dei gjer noko, men vi har veit ikkje heilt korleis. Saman med dette er er vi usikre over kor tapt dei eigentleg er. Nihilisme er ikkje eit val eller ei intellektuell forplikting, men ein ting som kjem over deg. Som Nietzsche sa den i 1885: ‘Nihilisme står ved døra. Kor kjem denne mest nifse av alle gjestar frå?

Friedrich Nietzche var oppteken av nihilisme. Foto: Thierry Ehrmann/Flickr/CC-lisens.

Ein del av svaret kjem frå av å skjøne korleis verdiar bind saman kunnskap og handling. I Seeing Like a State (1998) klassifiserer den politiske forskaren James C. Scott kunnskap på to måtar: Epistemisk kunnskap, som kan kvantifiserast, vert teoretisert og overført i samandrag og metis (frå det klassisk gresk) Dette omgrepet tek for seg kunnskap frå praktisk røynsle, som personlege relasjonar, tradisjonar, vaner og psykologiske tilstandar. Metis styrer lokal røynsle: å drive landbruk på landet til familien, til dømes, i staden for å studere agronomi. Vi anerkjenner alle dette; Det er difor vi tilset for røynsle. Jane og Martha har til dømes identiske diplom, men viss Jane hadde første skift på tysdag og Martha hadde det same i 1970, vil Martha ha ulike triks og vanar for å jobbe raskare. Likevel er det ikkje lett å kvantifisera nett kva det er: Martha har metis, og metis kan ikkje lett attgjevast. Viss det var trenbart, ville det vore i opplæringa til Jane.

Det geniale Scott gjer er å samanlikna metis med lokale tradisjonar. Over lang tid vil vanar og åtferd veljast ut og gå i arv etter at evolusjonen vel ut nyttige eigenskapar. Ei vellukka gruppe vil institusjonalisera eit komplekst sett med kulturelle verkty som er knytt til miljøet sitt. Sidan desse er metis, og ikkje epistemiske, vil dei ikkje alltid vera openbare eller kvantifiserbare. Scott fortel dusinvis av døme på skikkar som kan verka bakstreversk, forvirra, uvitande – men når dei er forbodne eller åtvara mot, fell produktiviteten. Han kallar dette problemet med «lesbarheit».

Epistemiske teoriar er avhengige av isolerte, abstraherte miljø som er i stand til taksonomi, men desse er langt frå dei dynamiske, samankobla systema for natur og menneskeleg kultur. Metis, derimot, utviklar seg innan komplekse, «ulastelege» miljø, og fungerer dermed saman med desse. Men det gjer òg at søknaden er avgrensa til ei bestemd handling i staden for i ein breiare teori. Utanforståande vil vite kvifor noko fungerer, men lokalfolkesetnaden vil forklara det på eit språk som ikkje er forståeleg for dei.

Denne praksisen og tradisjonar er sjølvsagt meir enn arbeidsrøynsle. Dei er vane med å løysa politiske problem effektivt. I The Righteous Mind (2012) skildrar sosialpsykologen Jonathan Haidt balinesiske risbønder som trong å koordinera vatning langs ei elv. Sidan dei var, politisk sett, delt inn i små familiære einingar – kalla subaks – trong dei å stole på eldre måtar å gjere ting på enn styresett for å tryggje samarbeid:

Den geniale religiøse løysinga på dette problemet med sosialt styrte sentralplanleggjinga var å plassera eit lite tempel ved kvar sving i vatningsanlegget. Guden i kvart slikt tempel samla alle subaksene som var nedstraums frå det til eit samfunn som tilbad den guden, og hjelpte slik subaksene til å løysa tvistane sine meir fredsamt. Denne ordninga minimaliserte fusk og bedrag som elles ville blomstra utan vatndelinga. Systemet gjorde det mogleg for tusenvis av bønder, spreidd over hundrevis av kvadratkilometer, å jobbe saman utan behov for stat, inspektørar og domstolar.

Jonathan Haidt er professor i psykologi ved University of Virginia, og forskar på korleis moral og kjensler varierer mellom kulturar. Foto: Wikipedia

Dette finn stad enno. Ein rapport av økonomane Nathan Nunn frå Harvard University og Raul Sanchez de la Sierra ved Berkeley i California nemner gri-gri, eit magisk pulver som heksedoktorar produserer. I 2012, etter ein periode med utbreidd bandittverksemd og mangel på tryggleik i Den demokratiske republikken Kongo, kom gri-gri til ein av dei eldre i ein landsby i ein draum. Å bruke dette pulveret gjorde brukaren usårbar, og det verka så godt at nabosamfunna raskt adopterte det. Årsaka var enkel: Grupper kjempar betre enn einskildpersonar, og fleire menneske vil våga å kjempa viss dei trur dei er usårbare. Difor var det meir sannsynleg at ein landsby med gri-gri ville overleva.

Gri-gri og vasstempel er ei form for metis, men dei krev tru på sterkare strukturar: høvesvis magi og gudar. Same korleis desse strukturane først vart utvikla er det viktig at dei kviler på meir enn berre tru eller tradisjon. Felles verdiar gjev overtyding om større handlingar, men desse verdiane er sertifisert av at  handlingane lukkast. Suksessen til gri-gri er eit empirisk bevis for magi, og nyttevinkelen det gjev gjer at ein får tillit til fleire av aktivitetane heksedoktorar foreslår. Nunn og Sanchez de la Sierra peikar på at

mange [magiske formlar] synest å gje personar større tryggleik og sjølvtillit, noko som kan gjere at dei…. reduserer angsten sin og dermed forbetra ytinga si. Til dømes gjev dei fleste formlane vern, anten det er mot tørke, sjukdom, åtak på landsbyen eller til og med for å skada potensielle tjuvar – og tjuvar trur òg på effekten til formlane, noko som verkar avskrekkande på dei.

Med andre ord: desse praksisane og institusjonane tener fleire ulike roller, som alle er bunde saman med kvarandre. Denne samanblandinga forverrar problemet med lesbarheit.

Nihilisme og skiftande verdiar

Når vi diskuterer skiftande verdiar tenkjer vi ofte ovanfrå og ned: ein ny og overtydande ideologi som vart populær av intellektuelle årsaker. Kva Scott og forventinga om gri-gri foreslår er motsette: Motivkrafta til verdiar krev ein viss grad av tryggleik som er avhengig av handling. Det var den empiriske demonstrasjon til gri-gri som gjorde at det spreidde seg til nabosamfunna, ikkje poesien knytta til han. Det motsette av dette er òg viktig: vi kan betra måten å utføre ei bestemd oppgåve, men andre rollar treng tid til å sedimentera og utvikla seg. Bytt ut templa med ei regjering, og du har plutseleg kamp mellom ulike interesser der berre ei kan vinne fram. Forklar spelteorien bak gri-gri, og ingen vil kjempa med han. Verktyet til ein kulturinstitusjon godtek adopsjon, men vedlikehaldet gjev metis rikeleg med tid til å dvele med og perfektere han.

Viss vi har mista trua på visse verdiar, tvilar eg på at dette var på grunn av akademiske debattar. Det 20. hundreåret endra arbeid, teknologi og sosial organisasjon valdsamt i den vestlege verda. Det er vanskeleg å førestille seg at dette ikkje endra metis, eller gjer eldre former for metis irrelevant. Medan verdiane til metis enno kan vera ynskjelege – eller til og med identifiserast med – manglar dei tryggleiken dei ein gong hadde. Dei kan ikkje bevisast og rettferdiggjera dei høgare påstandane sine. «Tru utan gjerningar er død», som Bibelen sa, men tru utan metis er umogleg.

Eit ovanfrå-og-ned verdisyn impliserer at vi enkelt kan skapa nye grunner for å leva, at ideologien sjølv er sitt eige bevis. Men viss verdiane kjem nedanfrå, kan mennesket si søking etter meining ikkje skiljast frå arbeidet sitt. Dei er dei same.

Lou Keep er ein forfattar som fokuserer på filosofi og politikk, med spesiell interesse for epistemologi og tradisjonen for moralsk økonomi. Saka er henta frå Aeon, og omsett frå engelsk av Arnt Olav Foseide etter CC 3.0-lisens.

• LES OGSÅ: Difor er førestillinga om at verda vil gå under så farleg