Dagens nynorskforfattarar skriv like ironisk både om bygda og byen. Målsaka er ikkje lenger ei drivkraft i litteraturen, meiner professor.
Denne artikkelen er eldre enn 1 år gamal. Det betyr at noko av informasjonen kan vere utdatert.
– Nynorsken har for alvor blitt lausriven frå ei livssynspakke, seier Jan Inge Sørbø.
Sidan i fjor har han jobba med å skriva ei nynorsk litteraturhistorie, den første i sitt slag – ei storsatsing frå Det Norske Samlaget som skal vera klar til forlaget sitt 150-årsjubileum våren 2018. Når me møter professoren på kontoret hans ved Høgskulen i Volda for å få nokre drypp frå boka, legg han engasjert ut om korleis samspelet mellom litteratur, målsak og ideologi har endra seg:
Der nynorskforfattarar før i tida knytte diktargjerninga si til oppbygginga av nasjonen og forsvaret for bygda, finst det i dag ikkje noko slikt felles ideologisk grunnlag for nynorsk litteratur, meiner Sørbø.
– Jon Fosse, til dømes, har eit sterkt engasjement for nynorsken, men han skriv ikkje om det i bøkene sine. Det har ikkje noko med diktarverksemda hans å gjera; det er berre hans språk, og det vil han bruka, seier han.
– Du kan seia at nynorsk har blitt eit språk, og det er det einaste det er. Det er ikkje eit livssyn, det er ikkje ein ideologi, det er ikkje ein bestemt politisk posisjon.
Frå Skoddeheimen
I den tidlege nynorsk-litteraturen var det ofte eit moralsk ideal at ein skulle vera forplikta på bygda, forklarer Sørbø. Han illustrerer med moralen i Arne Garborgs Bondestudentar:
– Daniel Braut burde ikkje ha svikta bygda si, og ein kan diskutera om han burde ha tatt utdanning i det heile tatt, men om han først gjorde det, så burde han i alle fall blitt målmann. Der er det heilt klart eit moralsk fall å gi frå seg bygdeverdiane til fordel for byverdiane.
Olaug Nilssen skriv ironisk om bygda og ironisk om byen. Foto: Lars Myhren Holand / Det norske samlaget
Grunnforteljinga i Bondestudentar, om bygdeungdomen som reiser til byen og må forsvara eller gi opp sin opphavlege identitet, går igjen som eit ekko i nynorsklitteraturen heilt fram til i dag, ifølgje Sørbø. Men forteljinga har etter kvart mista den moralske dimensjonen.
– I dag er det ikkje sånn at nynorskforfattarane ser på bygda og bygdeverdiane som noko privilegert, og at det er eit forfall å vera urban. Tvert imot, kanskje. Dei bur i byen og skriv i byen, og dei skriv ironisk om bygda og ironisk om byen, seier Sørbø, og peikar til dømes på Olaug Nilssen sine skildringar av «Skoddeheimen» i Vi har så korte armar og Få meg på, for faen:
– Dei folka frå Skoddeheimen er ikkje tilpass i Bergen, men det er dei sanneleg ikkje i Skoddeheimen heller.
«Vangsgut-litteratur»
Lausrivinga av litteraturen frå nynorsk-ideologien er likevel ikkje noko heilt nytt.
Då målrørsla og ungdomslagsrørsla var på det sterkaste i mellomkrigstida, fanst det ei forventing om at forfattarane skulle skriva det Sørbø kallar «Vangsgut-litteratur»: oppbyggjelege bøker om «den staute nynorske bygdeungdomen». Og samstundes som mange skreiv slike bøker, lykkast fleire av dei største forfattarane i å heva seg over det:
– Sjølv ein så sterk mål-ideolog som Arne Garborg skriv om mange forhutla personar. Hos Olav Duun er det veldig tydeleg: Alt er tvitydig hos han, sjølv lærarane er tvilsame personar. Det går ikkje an å gå til Duun for å få stadfesta eit bestemt ideologisk univers.
Også Tarjei Vesaas, som skreiv om det potensielt farlege ved menneskenaturen med bygda som ramme, passar inn i dette selskapet.
– Viss du samanliknar det med Sven Moren og dei meir idylliske og oppbyggjelege diktarane, så er det ein veldig stor kontrast, seier Sørbø. Men, understrekar han:
– Det hindra ikkje desse store forfattarane i å vera aktive målfolk, for det var dei. Og mållaga og ungdomslaga var veldig stolte av forfattarane sine, også når dei var tvitydige.
– Det må eg seia: Det har blitt skrive mykje godt opp gjennom, seier professor ved Høgskulen i Volda Jan Inge Sørbø, som fekk oppdraget med å skriva den nynorske litteraturhistoria til 150-årsjubileet for Det Norske Samlaget.
Nynorskbløming
Den andre verdskrigen blei på mange måtar eit vendepunkt, både for Noreg, for målrørsla og for litteraturen. Etter okkupasjonen og frigjeringa blir det ikkje lenger mogleg å snakka om danskane som «fienden» til det norske, og det er ikkje like lett å knyta nynorsken til nasjonen si sjølvforståing.
Samstundes slår den litterære modernismen inn for fullt, og sår tvil om alle «store forteljingar» i litteraturen, inklusiv «nynorskforteljinga». I denne perioden blir også nynorsk-litteraturen mindre knytt til målrørsla og ungdomslagsrørsla enn tidlegare.
Målsaka fekk ein ny vår på 1970-talet, då distriktspolitikken og EU-striden prega den politiske dagsordenen. Denne nye våren blei spegla i litteraturen hos forfattarar som Kjartan Fløgstad. Men denne gongen hadde ideologien ei litt anna form enn før:
– No er det ikkje den store forteljinga om frigjeringa av Noreg, men det handlar om ein undertrykt minoritet som gjer opprør mot sentralmakta, forklarer Sørbø.
Også Edvard Hoem, som Sørbø kallar «kanskje den siste som skriv til bygda sitt forsvar», vart forma i denne fasen.
Den politiske 70-talsbølgja blir likevel ikkje varig, og frå 1980-talet blir nynorsk-ideologien meir og meir borte hos nye forfattarar som Ragnar Hovland og Jon Fosse. Det interessante, meiner Sørbø, er at nynorsken likevel ikkje blir mindre viktig som diktarspråk – tvert imot.
– Ein kunne ha tenkt seg at når argumentasjonen for nynorsken ikkje lenger er så viktig i forståinga av forfattarrolla, så kunne jo alle ha gått over til bokmål. Men det motsette skjer: Dette er den største blømingsperioden for nynorsk litteratur, seier Sørbø, og peikar på at det aldri har blitt gitt ut så mange nynorskbøker som no.
«Grisen står og hyler»
Men kva er det som kjenneteiknar nynorsklitteraturen i denne perioden, om det ikkje er målsaka og norskdomsideologien?
Ragnar Hovland speler tydeleg på den nynorske litteraturtradisjonen i si eiga skriving. Arkivfoto: Andrea Rygg Nøttveit
Sørbø peikar på eitt viktig trekk: Mange av dagens forfattarar er godt kjente med den nynorske litteraturskatten, og lar inspirasjonen skina gjennom i sine eigne bøker. Olaug Nilssen er igjen eit døme, med sine peik tilbake til Bondestudentar; det same er Ragnar Hovland.
– Når eg skriv om Hovland, tar eg med diktet «Grisen står og hyler» («Kveldssong for deg og meg», journ.mrk.). Der er den heilt avgjerande lina etter mitt skjønn «i den stille kveld» – som jo er eit sitat frå «Fager kveldssol smiler». Det ankeret ligg nede heile tida, og så er det artig kor langt han fjernar seg frå det.
– Klisjeen er at nynorsk er så fint i dikt, fordi det er så lyrisk og klangrikt. Er det noko i det?
– Ja, eg trur det er noko i det, fordi det er noko med vokalar og diftongar som kling på ein annan måte. Men nynorskingane vil jo ikkje ha det stempelet på seg. Einar Økland har sagt at då han høyrte det der, gjekk han med ein gong over til e-infinitiv for ikkje å bli identifisert med dei klangrike a-ane, seier Sørbø.
Til spørsmålet om kva som kjenneteiknar den nynorske litteraturen i dag, peikar han også på noko heilt anna:
– Det er den litt viltre, humoristiske, ironiske tonen, som du finn hos Olaug Nilssen, Agnes Ravatn og så vidare. Det er det som slår meg: Viss du opnar ei nynorskbok no, så kan du venta deg ein viss sarkastisk eller ironisk tone, ein tvitydigheit eller finurlegheit i språket, seier Sørbø, og legg til:
– Når nokon reagerer negativt på det med at «nynorsk er så fint i lyrikk», så tenkjer dei kanskje på lyrikk som noko veldig andektig og ironi-laust. Men viss du les nynorsk lyrikk, så er ikkje den sånn. I alle fall ikkje no.
Teksten stod først på trykk i Norsk Tidend 3/2017.
