Jaktå på dæ breiaste

Foglane he ikkje fese en gong før den smale asfaltveien ende i et heilt tilfeldigt tun. Dæ æ jedna litt frekt å dinga på dørå så tiligt om måråen, men dæ æ jo på bygdå og dei så bur i huset he sikkart vore i fjoset allerede.

Dæ æ ganske løye i groen, men på Skas i Klepp kommune finst det nogen så snakke så grassat jærsk at dæ æ vanskele å tru at di bur heilt på grenså te Sandnes og Sola kommune.

– Litt i ulaje
– Ding dong!

Ingen kjæme ud. Tomelen presse inn ringeklokkå en gong te og dæ bjynne å rusla der inne.

En kar kjæme ud mæ tjukke håsse og svebben i auene.

– Hallo! Me æ på jakt itte nogen så snakke en skikkeligt goe og breie jærdialekt. Konne du tenkt dæg å drøsa litt?

– Æg he nettopp stanne opp og æ litt i ulaje i dag, så det passa ikkje så godt nå, seie han og vise høfligt vei sørigjønå.

Vil ikkje knoda
Jær noge nytt, jær noge annerledes. Jærhagen. Midt i mydlå kjøbesenteret og den kule gule og blåe foggelen kjæme ei solstråla mæ langt lyst hår trippande. Bente Dysjeland (48) går mæ korte steg på høge sandala. Tædene hennas he røe neglalakk og hu he ei svarte taska i hånnå.

– Æg ska inn og træna, men æg he litt tid te å snakka, seie hu.

Dysjeland æ frå Klepp stasjon og hu tenke møje på å halla på dialekten sin.

– Æg va ikkje liga opptogen av dæ før for då trudde æg at æg måtte legga om for å få folk te å forstå mæg. Men så va det ei så sa «ååå, he du bjynt å knoda», og dæ konne æg ikkje ha på mæg, seie hu.

VIDEO:Høyr koss Bente Dysjeland snakke.

Kleppdamå æ sikkar på at det finst folk så snakke meir jærsk enn hu.

– Mor sa for eksempel te mæg at æg va så sjedørte. Dæ ante æg ikkje kæ betydde, og då æg spure va dæ visst at æg va så spliden.

– Kæ betyr dæ då?

– At æg va så ulianne, svare hu og lær.

Hadla te Onnai
På veien opp mod Høg-Jæren sidde Leonard Høyland (43) i traktoren mæ dotterå Ronja (4). Dei ska posta et brev på Lye.

Leonard he seks hunda, seks katta og sju unga. Tri av dei bur ennå på Høyland så dæ æ møje liv der i garden. Hundane gøyr i kor og Ronja springe for å finna nogen sjyldige kattunga. Di kræle rundt na og klore sæg fast i di rosa klænå hennas.

Leonard he på sæg ei flekkite t-skjorta, svarte buksa og svarte klogga. Han tæge opp badlå og rulle sæg en røyg.

– Æg he allre tenkt øve at æg ska halda på dialekten. Æg henge mæg ikkje opp i sånt, seie han og ser ud i luftå.

– Men æg snakke breiare enn dei på Lye. På toppen av Lye spise di. Her ede me, seie han vidare og smile litt.

Sjøl om Leonard bare bur et steinkast frå Lyefjell blande han sæg ikkje så møje mæ lye-buen.

– Då æg va unge hadla æg te Onnai og då æg sko opp i 7. klasse måtte æg te Bryne. Då vart me ihobaslegne mæ di Hognest. Så æg snakka nok mest likt dei, seie an og peikta opp mod heiå for å finna dialekten han sikta te.

Æ mæ på jakt
Di fleste forbinde jedna goe gammale jærsk mæ skarre-r. Men skarringå slo ikkje rod på Jæren før på 1800-talet, og dæ he lenge vore eldre bygdafolk mæ resta av rulle-r.

Koss æ dæ nå? Finst dæ ennå nogen så rulle?

På edeplassen Karslbu he di visst ikkje middagsgjeste av den sorten.

– Men høyr med Torstein Tunheim. Han kan nok hjelpa, æ beskjeden frå komlegrydene.

Og dæ æ bare kor villige Torstein Tunheim (83) æ te å hjelpa. Han rulle rektigt nok ikkje på r-en sjøl, men han æ raske mæ å ta opp tillefonen og ringa te di vise menn.

– Nå he æg høyrt litt rundt mæ folkje så he litt greia på det, men dæ ser ikkje ud te at det finst nogen så rulle nå. Då æg spure Tobias Skretting sa han «Nei, nei, Torstein. Desse leve inkje lenger, seie Tunheim og rynke på pannen.

Men han vil ligavel ikkje gje opp håbet om å finna en jærbu så ennå rulle på r-en, og han vil væra me å jakta på dæ breiaste breia. Han meine nemligt at det finst nogen så snakka ennå breiare enn han.

– På sjøgardane snakte di heilt ansless enn okke her på bygdo. Æg trur me sko toge en tur te Gunnar Haarr på Hårr. Han æ snart 90 år og dæ va på gardane Hårr og Årsland di rullde lengst, fortæle han.

Sollesten
Torstein Tunheim bruge o-ending. Han seie bygdo, heio og kåno.

– Nei, du seie ikkje kåno, kjæme det plutseligt frå kånå Åslaug Tunheim (78).

– Jau. Å dæ blir æg mobba for. Altså sollesten godt mobba, svare maen hennas mæ et nikk.

Torstein Tunheim seie møje sollesten au. Dæ æ et ord så æ på vei ud, og et ord Tunheim vil ta vare på. Deffor lige han veldigt godt en episode så skjedde på Time bygdemuseum her om dagen.

– Æg hadde en skuleklasse på besøg og fortalde om litt forskjelligt. Plutseligt sa læraren at æg sa så møje sollesten og at ungane ikkje visste kæ dæ betydde, seie han og tæge en korrekte fortælarpause før han fortsedde mæ litt mjugare stemme:

– Plutseligt kom dæ ei lidå hånd opp i luftå og den litle gutten sae: Jau, æg vett dæ. For æg æ frå Kartavodl, fortæle Tunheim før han klatre inn i framsæde på bilen.

Høyrde ikkje klokkå
Frå strålande sol i Klepp og Time vente pissereggen i Hå.

– Hausann, seie Torstein Tunheim når to dassblaude syklista kjæme te syne i skoddå.
Han æ ikkje sikker på kor Gunnar bur, men vett dæ æ av fylkesveien mæ Hårr der en plass.

– Ding dong.

Tunheim ringe på sjå eks-prosten på Hårr, og får ei forklaring på kor Gunnar bur hen.

– Me ska i den retningå, seie Tunheim og peikta.

– Fem. Enn. Fira. Tri.

Tunheim taste inn nummeret te Haarr på vei ud av gardsrommet, og finne fort ud at dæ blir vendereis. Dei hadde visst ikkje høyrt ringeklokkå på Hårr.

92 år gamle Agnes Haarr lukke opp dørå.

– Kom inn, an Gunnar kjæme snart ner.

Dei eldste i bygdå
Middagsluktå henge att i kjykkene. En høgreiste mann stige inn i ståvå. Svebnen æ såvidt gnidde vekk frå auene.

– God dag, seie Gunnar Haarr (89) alvorligt og rette ud en store arbeidsnæve.

Dæ blei visst en korte middagskvil i dag, og Gunnar får raskt veda keffor. Kan den breiaste dialekten på Jæren væra på Hårr?

– Breiast og breiast. Me æ jaffal av di eldste hær i bygdå, seie han.

VIDEO:Høyr koss Agnes og Gunnar Haarr snakke.

– Men kjenne dokke nogen så rulle på r-en?

– Me kjende eldre folk her på Hårr så rullde, men mine foreldre gjorde dæ ikkje.

– Inkje mine helle, seie Agnes, så æ fydde Stavnheim.

– Æg trur dæ æ heilt slutt, seie Gunnar, elle Gonnar så dei seie på Jæren.
Adle seie Gonnar.

– Der va ei i Varhaug-soknå så sa Gunnar te mæg, men dæ va bara hu.

Finje, kjedlar og lopte
Den 89 år gamle pensjonerte bonden fortæle at han he vore fira vege på færi i Canada samen mæ sonen og famelien.

– Der æ dæ fleire så snakka dæ sprogje me snakka før på Jæren. Dei sae for eksempel ligfærd. Nå seie me begravelse.

Gunnar myse litt ud vinduet. Nogen naboa kjøre forbi mæ fodle doff.

– Nei, me sko ha fått ner an Geir Palle. Han æ så interesserte i språg, seie Agnes.

Hu går inn på kjykken og ringe itte sonen så he vore lærar på Varhaug skule i mange år. Itte nogen minutt æ Geir Palle Haarr (54) i ståvå, og både mor og far kvikne litt te i salongen.

– Æg æ opptogjen av å ta vare på dialekten. Æg seie finje, kjedlar, lopte og ljose. Me he en flotte dialekt, og æg æ stolte av an, seie Geir Palle.

– Der æ så voldige innflytting, så dialekten endra sæg fort hær på Jæren, seie far i huset.

– Ja, dæ stemme. Æg bruge dialekten bevisst i undervisningå. Dæ he noge mæ rødne og kultur, og dæ å væra stolte av der me kjæme frå, seie Geir Palle.

Dæ æ musikk i øyrene for Torstein Tunheim.

– Dæ æ viktigt kæ vind så blæse frå kateteret.

Dualle brett på Årsland
Drøsen går godt i velursalongen på Hårr.

– Men he de finje vore og snakkt mæ nogjen på Årsland? Der snakka di dualle brett, seie Gunnar.

Torstein Tunheim æ enige og vil reisa te Magnus Aarsland (86). Han æ oppvaksen på Årsland, men he budd på Njå si 1956.

– Du kan risikera at han smedle te mæ enn rulle-r, seie Tunheim og tenne nok et håb om å finna den eksotiske r-en.

Firatimarskrylle
Magnus Aarsland traske rundt på Njå i rødrudite flanellskjorta og trisko. Han helle to-tri skiftenygla i nævane og ser rektigt så fornødde ud mæ at han får ubidde gjeste.
Torstein Tunheim går rett bort og spør itte kor an he gjort av kånå.

– Hu æ å krylla sæg.

Skoffelsen brer sæg. Dæ æ ikkje en antydning te kryll på r-en te Aarsland.

Tunheim lar sæg ligavel ikkje vippa av pinnen. Han vett at kånå au he en goe jærdialekt.

– Men då kjæme vel kåno snart heim, spør han høfligt?

– Å nei, dæ æ slege firatimarskrylle, så hu kjæme inkje ennå kan du veda.

VIDEO:Hørr koss Magnus Aarsland snakke.

– Må te Amerika
Tunheim liga godt dialekten te Aarsland.

– Når æg høyre du snakka, så æ dæ akkurat som en ekstra musikk i språgje.
Dei går nerøve rægje på Njå og ser på en store steidn så Aarsland he kilt litt på.

– Dæ he vore enn stri-nakkje. Han vil inkje samarbeida, seie Aarsland.

– Ja, sollesten æ dæ. Du må nok bruga dæ strenga måle. Dæ ser ud for å vera enn skikkele trave, seie Tunheim.

Aarsland flire.

Tunheim spør Njå-bonden om han he den breiaste av den breie jærdialekten.

– Dæ vil æg inkje påstå. Men viss du ska finna dæ som æ breiare, må du nok reisa te Amerika.

Amerika te Jæren
Så då går ferdå te Amerika. Elle rettare sagt: Amerika kjæme te Jæren.
Dæ æ ikkje den lange beden å kjøra frå Njå. På Orstad æ dæ nemligt en heilt ekta jærske canadiar på besøg sjå Vådeland-familien.
Og sjøl om han ikkje heilt fatte keffor han får besøg, stråle Ruben Vådeland (80) så ei sol i kortarma mønstrite skjorta mæ seilbåda på. Bag står kånå Darlene Vådeland og lure i rosablomstrite bluse.

– Æg kjenne godt Jærbladet. Me fekk alltid blaet te Canada så lenge mor og far livde. Men æg sleid mæ å læsa dæ. Æg kjende ikkje igjen ordå sånn så me sae di, seie han og sedde sæg godt te rette i stolen.

VIDEO:Høyr koss Ruben Vådeland snakke.

– Æg snakke sånn æg alltid he gjort. Æg kan ikkje noge ant, svare han når han får spørsmål om den breiaste jærsken finst i Amerika.

Ruben Vådeland æ fødde i Canada og he budd der heila livet.
Foreldrene udvandra frå Skoddaheiå i Klepp i 1927 te dæ goa livet i Saskatchewan.

– Æg konne ikkje noge ant enn norsk før æg bjynte på skulen. Og så lenge mor og far livde snakte me norsk heima på garden, fortæle han.

I dag snakke han bare jærsk når dæ kjæme nordmenn på besøg så ikkje kan engelsk. Og dei snakke som oftast ganske likt han sjøl. Deffor æ dæ en utfordring for canadiaren å koma te Norge og møda et språg i endring.

– Dette æ andre gongen æg æ i Norge, men dæ æ en del nye ord æg ikkje forstår. Alt æ så kjempe. Dæ æ kjempekjekt, kjempestort og kjempegodt. Me brogte allre dæ ordet, seie han.
Vådeland snakke ganske seint og må av og te ta en pause for å leida itte di rette ordå. Nogen gonge må han legga inn litt engelsk for å halda flyden.

– Dæ går bære og bære. Nå he æg vore her så lenge. Me he hatt sånn celebrasjon, seie han og trekke pusten.

– Æg he feirt 80-årsdagen min her.

Naboen rulla
Håbet om å finna en jærbu så rulle på r-en slokne i duren av skarringå te den jærske canadiaren, men dæ skade ikkje å spør:

– He du vore borti rulling på r-en?
– Ja, me hadde naboa så va temmeligt goe te dæ, svare han kontant og smile lurt.
Tampen brenne, men det virke så Vådeland kvir sæg litt for å sei noge meir. Men itte litt øvetaling åbne han moen.

– Dæ æg huse best va då naboen sang Pål sine høne. Då brogte han å rulla så grueligt. Han sang di «sprrrrrrang så rrrrrrrompå rrrrrrista», herme Vådeland og lær så dæ riste litt i barten hans au.

LÆS MEIR:Denne artikkelen æ en del av et større magasin. Læs fleire artikla om jærsk på jærsk her.

Les heile saka i Jærbladet!