Språkleg endring. Eller: Når ungane pratar austlandsk

Språk gjennom generasjonar

Ytringa var først publisert på nettsidene til Aasen-tunet. 

Det finst mange historier om språkleg tilpassing. Til dømes den stakkaren i klasserommet i Ålesund ein gong på 1970-talet som sa 'kan'ke' i staden for 'kan'kje'.

– Ka va det du sa? Si det en gang til! repliserte ein, oppfølgt av ein nokså nådelaus latter frå fleire.

I dag seier vel dei fleste unge i ålesundsområdet 'ikke', framleis til hovudristing frå dei eldre. Sjølv hugsar eg at ein kamerat flira godt og lenge i plenum då han fann ut at eg sa 'ikke'. Den fire år eldre bror min var òg til stades. Han såg alvorleg på meg, og kunne stadfeste det.

– Det heiter 'ikkje'.*

Det er nesten som ei språklov, dette: Foreldre, og for så vidt andre, må protestere litt mot måten borna snakkar på.

Sjølv har eg kjempa ein indre kamp i fleire år på dette området. Som far til fire har eg fått litt kjennskap til kva språkleg endring vil seie i praksis. Den indre kampen går ut på følgjande: På eine sida står den språkinteresserte forskaren som synest språkleg variasjon og innovasjon er spennande og interessant, på hi sida forelderen og ikkje minst målmannen som legg stor vekt i verdien av dialektane våre både i tala form og i den skriftlege samnemnaren nynorsk.

I kjernen av det siste standpunktet ligg ofte ein tanke om den autentiske dialekten. Akkurat som om språket nokon gong har hatt eit nullpunkt. I mange land og i tusenvis av heimar går det dagleg føre seg indre (og sikkert ytre) kampar om dette autentiske og eigentlege språket, der fedrar og mødrer bit seg i leppa over måten poden eller jentungen snakkar på. På Austlandet er det den vidgjetne sj-lyden (sjino, sjøtt, sjede) som skapar harme, og bur du på Vestlandet og i Sogn og Fjordane, er det kanskje skarre-r-en som gjer livet ditt tungt.

Vi kan sjå på eit døme frå den hektiske kvardagen i familien min. Eg ropar på ein av jentungane, og får tilbake:

– Jei sjømer! ['Eg kjem', i voldadialekt 'Ej kjøme']

Akkurat dette dømet er så ekstremt at eg berre må flire litt når eg høyrer det. Så tenkjer eg: Ho veks det nok av seg.

Annleis er det når dei gjennomgåande og konsekvent terroriserer kvardagen min med ord som 'gjøre', 'skole', 'bare', 'hvilken', 'spise', 'mye', 'noe' og ikkje minst 'se'. Og det sluttar ikkje der. Ordstillinga er feil også. 'Ka det e?', seier eg. Men nei. No skal det heite 'Ka e det?', ikkje ulikt det austlandske mønsteret 'Hva er det?'. Alt dette kjem på toppen av haustforkjøling, influensa som sit i fleire veker, pannekaker som klistrar seg fast i panna, og ein eittåring som står i tripp-trapp-en og kallar meg mamma for åttifemte gong denne dagen. Alt dette må ein tole.

Alle timane med høgtlesing på nynorsk, simultanomsetjing av bokmålstekstar til dialekt (som eg for øvrig er ein reser på!), var dei alle fånyttes? Er det så mykje forlangt at munnslappheita ein gong skal ta slutt? Vi bur jo trass alt i Volda-Ørsta-området, på mange måtar nynorskens vugge. Det er heilt på grensa til Sogn og Fjordane, og ein heil fjord skil oss frå byomlandet i Ålesund. Med desse faktorane tekne inn i reknestykket, burde eigentleg ungane mine prata noko som likna gammalnorsk.

Likevel – sjølv eg må erkjenne at språket endrar seg, kanskje meir enn nokon gong i historia. Eg må dessutan minne meg om at eg snakkar annleis enn mine foreldre. MEN – den krampaktige dialektaktivisten gir seg ikkje heilt der. Påstanden min er at endringa i dialekten til borna mine er større enn kva den har vore i min.

Så kva har skjedd?

Truleg berre endå meir av det som har vore karakteristisk for etterkrigstida. Folk reiser og flyttar mykje på seg, og vi har fått fleire fjernsynskanalar for born som ungane brukar mykje tid på. Sanninga for Volda sin del er også at det er ein språkleg smeltedigel prega av mykje tilflytting. Store offentlege institusjonar som sjukehuset og høgskulen gjer at det kryr av ulike dialektar. I barnehagen treffer ungane ein likesinna, men som har budd dei første åra sine på Austlandet og som har foreldre med austlandsk talemål.

Den språklege interaksjonen er eit faktum. Men kvifor er det slik at ungane som høyrer heime på Vestlandet tek til seg dialektformer frå Austlandet, medan austlandsungar ikkje gjer det motsette, heller ikkje når dei flyttar hit? Og kvifor leikar born på Vestlandet på bokmål?

Alt dette har å gjere med at borna tidleg skjønnar kva dialekt som er mest prestisjefylt, anten vi likar det eller ikkje. Korleis dei oppdagar dette så tidleg, er vanskeleg å forstå. Men eg trur Disney Channel og Disney-selskapet sett under eitt, her har gjort ein kjempejobb for det etter kvart stadig meir homogene austlandske talemålet. Dialektar og nynorsk har det kome stadig meir av i teiknefilmar for born – men eg har til gode å høyre at hovudkarakteren snakkar noko anna enn nokså standard austnorsk.

Eg kunne sjølvsagt slått av fjernsynet, late vere å ta med ungane på kino, flytta til ei fjellgrend i Vinje, teke ungane ut av skulen. Men eg kjem ikkje til å gjere det. Eg kjem til å leve i samfunnet med dei, med alle dei språklege impulsane dei måtte få. For det har dei godt av – dei blir smartare av det. Svært mykje forsking tyder iallfall på det.

Så om nokon trudde at enden på denne teksten vil vere at målmannen gir opp språket sitt, så trudde dei feil, gitt! Snarare vil eg seie at det er viktig at ungane på Austlandet tidlegare blir introduserte for nynorsk og andre norske dialektar, slik at også dei dreg nytte av dette. Neimen om eg skal sitje og sjå på at ungar på Austlandet skal måtte vekse opp i ein slik monokultur!

Så kjem eg til å halde fram med høgtlesinga – men denne gongen med omvend psykologi. Eg skal lese på bokmål.

Så får dei høyre kor rar eg blir då.

Å, kor kjekt vi har det i heimen!