I ein krik av uspråket
Dette er eit meiningsinnlegg og gjev uttrykk for skribenten sine eigne meiningar.
Det norske språket er under press frå engelsk. Det heiter seg at engelsk har så ofseleg mange ord, og det er kanskje difor nokre synst det er lettare å ytre seg på engelsk enn på norsk, sjølv om dei orda dei faktisk bruker på engelsk, gjerne er vanlege ord som vi absolutt òg har på norsk.
Forresten er det ikkje sant at norsk ikkje har mange ord! Norsk har faktisk forferdeleg mange ord, kanskje for mange. Mellom anna har vi ein god del ord som lever eit svært marginalt liv, nesten utan eigenverdi og sjølvtillit. Eg vil slå eit slag for desse orda i dag, ord som ligg i mulm og mørker! For kvifor må vi alltid snakke om mørker når vi snakkar om mulm? Er ikkje mulmet nok i seg sjølv?
La oss sjå på dette i ro og mak, men utan den hersens roa som heile tida trengjer seg på: La oss sjå på dette i mak.
Han må tidleg krykjast, som god krik skal bli
Du har kanskje lurt på kva ein krik eigentleg er, når vi snakkar om å finkjemme kvar krik og krok? Vel, det kan òg tenkjast at du ikkje har lurt på dette, og i så fall er du ein del av problemet.
Det er ikkje vanskeleg å gå inn i ordboka og sjekke definisjonen: «krik m1; el. krike m1 (norrønt kríkr, kriki) krok, bøyg; vinkel; bukt; elva går i krikar og krokar». Vel og bra. Men ikkje eingong her, i det som skal vera den objektive språkvitskapens høgborg, får kriken leva eit sjølvstendig liv, frigjort frå kroken!
Kriken bør absolutt få oppreising for tort og svie – men kva då med torten?
Kriken bør absolutt få oppreising for tort og svie – men kva då med torten? Igjen går vi til ordboka: «tort f1 (fransk, av latin torquere ‘vri, plage’; jamfør torsjon) skade, skam, krenking, urett; plage, bry; få vederlag for tort og svie». Eit høgst reelt ord altså, fint akkurat som det er, men alltid omgjeve av svie – ein klamydia i tortens bluferdige liv!
Svien stel både rubbel og bit, torten sit tomhendt att.
Smittar frå smulens bord
Men rubbelen har det slett ikkje betre. Uavlateleg må han stulle og stelle for den totalt apatiske biten. Hadde han i det minste sloppe unna med berre å stelle, men stullinga fylgjer alltid med.
Smitten har eg òg tenkt mykje på, han som alltid må drasse rundt på ein stendig meir muggen smule. Om ein no på daude og liv skal bruke to ord – eller tre, om ein tel med «og» – i tilfelle der ein fint kunne ha nøgd seg med eitt, kvifor ikkje seia «rubbel og smitt»? Prøve noko nytt, for ein gongs skuld?
Atter andre ord synest å leva to åtskilde liv, i ny i fridom, i ne i fangenskap. Ta om og men, til dømes. Båe desse orda bruker vi ofte kvar for seg. Men plutseleg må dei tvingast i hop på eit pinleg stemnemøte! «Det vart mykje om og men,» jamrar vi – bortkasta bruk av alles tid. Det held lenge å seia: «Det vart mykje om.» Så, neste gongen, kan ein heller variere med: «Det vart no jaggu litt men.»
Vona er, på sikt, at kreti og pleti skal slutte å overfalle meg med snikksnakket sitt
Når folk øydslar tida mi på alskens overflødige ord, har eg brukt å koble fullstendig ut og berre svara ja og ha. Men jamvel dét er meir enn slike drøvtyggjarar fortener – no seier eg berre: «Ha.» Det fungerer faktisk: Eg opplever oftare at folk som brukte å snakke både lenge og vel, no snakkar berre vel.
Vona er, på sikt, at kreti og pleti skal slutte å overfalle meg med snikksnakket sitt, at kreti skal nøye seg med snikk, pleti med snakk.
Riktig nok vil eg presisere at denne kritikken ikkje gjeld ein urgubbe eg møtte heime på Melhus ein gong i barndommen, som gav meg den hyggelegaste komplimenten eg nokon gong har fått: «Du har då vorte så høg og lang!» ropa han. Dette er god språkbruk, for det er aldri feil å bruke mange ord på å skryte av eit medmenneske, i sær ikkje når han for fyrste og siste gong i livet har vakse ein millimeter.
Nokre stakka avsnitt til
Om eg kan få halde på merksemda dykkar i endå ei stakka stund, er det ytterlegare nokre småting eg vil ta opp. For det fyrste nettopp alt som er stakka. Dette ordet står faktisk ikkje i nynorskordboka, anna enn som fortid av verbet å stakke, jamfør stekkje, det handlar altså om høy. Men i bokmålsordboka kan ein lesa:
«stakket a3 (norrønt stǫkkottr ‘kort’) foreldet: bare i forbindelsen en stakket stund, en kort stund».
For det fyrste forstår eg ikkje kvifor eg ikkje kan skrive stakka som adjektiv på nynorsk – adverbet stakkato kan ein derimot fint bruke. For det andre aksepterer eg ikkje at dette stakkars (inkje ordspel intendert, som det heiter på engelsk) ordet berre skal inngå i uttrykket «ei stakka stund». Kor ofte har eg ikkje sjølv følt meg stakka? Eg bed om orsak for at denne teksten ikkje vart så stakka som eg hadde planlagt, men til folk så stakktenkte som dykk, må ein forklåre ting temmeleg nøye.
Kva med heller å fokusere på det hyrlege?
Så er det dette med u: Mange ord i norsk opplever å vera heilt utan positiv funksjon, dei er berre negasjonar. Ein gnålar om alt det uhyrlege, som om vi har noko som helst å klage på her i verdas rikaste land. Kva med heller å fokusere på det hyrlege? Eller det fanslege i staden for det ufanslege, for å ta eit adjektiv frå min eigen dialekt.
Som skribent er eg kanskje no litt ustyrleg, men har ingen planar å bli meir styrleg før Språkrådet etterkjem krava mine. Såpass bør vera fatteleg! Det aller dummaste er kanskje ordet ueffen, som merkeleg nok berre inngår i uttrykket «ikkje ueffen». Då kan ein vel like gjerne seia effen? Hallo!
Men om det no er effe (bokmål: effent) å drive å slengje u-ar ikring seg, kvifor ikkje ta han heilt ut? Kan ein snakke om ugras, udyr, ufisk, uår, uland og ubåt, må det vera minst like fansleg å snakke om ufolk, ustol, ukaffi og ufamilie, for å ta nokre tilfeldige døme.
Ei klekkeleg avslutning
Så til poenget: Alle de som skal drive og omsetja alt til engelsk, skrive på engelsk og syngje på engelsk i ei fåfengd von om ein dag å oppnå suksess og stordom på Rockall og Sør-Georgia – kva med heller å bruke dei gode kreftene dykkar på å hjelpe naudlidande ord i vårt eige språk? Vise litt solidaritet, for ein gongs skuld?
Vel, tenk i det minste på det. Personleg skreiv eg denne teksten utelukkande for å kunne krevja eit klekkeleg honorar. Men dette får meg til å tenkje på ordet klekkeleg, som einast blir brukt i samband med pengar. Ikkje di mindre gjev ordboka ein svært rund definisjon av adjektivet: «klekkeleg a2 (av I klekke) som monar».
Med andre ord vonar eg verkeleg – og dette vil eg seia utan om, som vederlag for all tort – at denne teksten skapar klekkelege endringar i språkbruken dykkar.
- Visste du at Erlend Skjetne vart nominert til Tarjei Vesaas’ debutantpris for diktsamlinga Skare? Her kan du ta ein kik i bøkene han har i bokhylla si!
Poet Erlend Skjetne er nominert til Tarjei Vesaas’ debutantpris for «Skare», som kom ut på Flamme Forlag i 2019. Foto: Leikny Havik Skjærseth, bakgrunn Aslak Gurholt. Kollasj: Framtida
