Kunsten å kome heim til jul

Du studerer kanskje, i ut-eller innland, og no har du reist heim. Heim til jul. Kanskje skal du vere der til neste år, då du atter ein gong reiser heimefrå. Det verkar som om jula er synonymt med å vere heime. Høyr berre på julemusikken. Chris Rea syng at han køyrer heim til jul, Maria Mena ber om at ho må få lov til å reise heim i år, og Bing Crosby lovar melankolsk at han kjem heim til jul, om så berre i draumane sine. Men kor er heim?

Eg sit på eit vestlandsloft og skriv dette. Kalenderen viser desember, adressa viser at eg visstnok er heime. Men eg skal vere ærleg. Jo, eg skriv dette til deg som er heime, du som er på veg heim, eller du som lengtar heim no i jula. Men mest av alt skriv eg dette til meg sjølv. Eg er heime, men kjenner meg ikkje heime. Eg lengtar så fælt til staden eg reiste frå. Og kva gjer ein, om ein har kome heim til jul og skal vere glad og lukkeleg, men ikkje kjenner snev av barnleg glede? Ein googlar.

Kultursjokk i revers

Google diagnostiserer meg som eit offer for reverse culture shock. Ikkje kultursjokk, som ein kanskje er kjent med når ein ferietur tek deg til eit land der vanane er annleis, der ein kysser på kinnet eller prutar på varene. Du opplever at maten, luktene, normene er så ulike dei du er vane med at du ikkje lenger veit korleis du skal oppføre deg. Reisa får deg til å setje spørsmålsteikn ved din identitet. Men du skal jo heim igjen, dette er berre ein ferie, og når du opnar kofferten og legg dei støvete kleda i maskina er det som om du vaskar vekk spørsmålsteikna.

Kultursjokk er logisk nok – du reiser heimefrå og opplever noko svært annleis frå det heimlege, og frå den du er vane med å vere. Eg, derimot, lid av sjokket når ein har vore for lenge vekke og kjem heim att, det omvendte kultursjokket. Når du innser at du ikkje er heime nokon stad lenger. Men verken omgrepet «kultursjokk» eller «omvendt kultursjokk» finst i ordboka. Kanskje er det difor det kjennest litt kvelande eller skamfult å komme heim til jul og lengte ut igjen med ein gong du har kome inn døra. Kven er du no, når du ikkje kjenner att den dei heime kjente deg som? Og kva har skjedd med deg, sidan ikkje eingong ordboka klarar å definere det?

Kanskje er det difor det kjennest litt kvelande eller skamfult å komme heim til jul og lengte ut igjen med ein gong du har kome inn døra.

Eg er omvend

Det omvendte er det «som vender, går den motsette vegen», eller ein «som har omvendt seg», altså ein som er frelst. Når ein omvender nokon, får ein denne personen «til å skifte tru, oppfatning, meining». Dømet i ordboka er å «omvende ein riksmålsmann». Statistikk på kor ofte nett denne typen omvending skjer, gir ordboka ikkje. Men dette ordet, omvende, viser til at det har skjedd ei fundamental endring av identiteten din. Du er ikkje lenger den du trudde du var.

Etter å ha vore heimefrå i lengre tid er eg omvend. Det er kanskje du òg, etter å ha budd ein ny stad, og lært nye menneske å kjenne. Du har skifta oppfatningar du før hadde, og du tenker no annleis om kven du vil vere. Eg er omvend, og meiner ikkje lenger at tang er upassande som suppeingrediens eller at norsk er verdas vakraste språk. Hjarterommet er utvida, men rolla eg hadde i fellesskapen eg kom frå, heimen min, er mindre tydleg. Eg klarar ikkje vere einig med alt eg var einig i før, og vil ofte legge til eit irriterande «men…». Korleis kan ein leve med denne slitasjen?

Etter å ha vore heimefrå i lengre tid er eg omvend.

To måtar å bli vis på

Jostein Gaarder var min store helt som barn, og i Julemysteriet skriv han:

Det er nøyaktig to måter å bli vis på. Den ene måten er å reise ut i verden og se så mye som mulig av Guds skaperverk. Den andre måten er å slå rot på ett bestemt sted og studere alt som skjer der så nøye som overhodet mulig. Problemet er bare at det er komplett umulig å gjøre begge deler på én gang. (62)

Eg har alltid tenkt at Olav H. Hauge representerte den sistnemnte kategorien. Ingen vil vel setje spørsmålsteikn ved at Hauge var ein vis mann. Problemet er berre at dette sitatet over unnlét å informere lesaren kor smertefult det er å bli vis på denne måten. I tillegg seier sitatet ingenting om visdommen kjem når den som reiste ut ein gong kjem heim att, eller om ein er dømd til eit liv som heimlaus på vandring.

Det finst hjelp

Det finst heldigvis hjelp å få om du no har reist heim til jul, men ikkje klarar å kjenne deg heime. I boka The Art of Coming Home presenterer Craig Storti faktorar som påverkar dette omvendte kultursjokket. Fritt oversett er dei:

1. Frivillig versus ufrivillig retur, der ufrivillig er verre.
2. Forventa versus uventa retur, der den uventa er verre.
3. Alder: det er enklare å returnere for eldre menneske som har vore gjennom fleire livsfasar.
4. Tidlegare returerfaringar: den første gongen er vanskelegast.
5. Kor lenge du var utanlands: dess lenger du var ute, dess større er sjansen for at du tilpassa deg, og dess verre blir det å reise frå det og komme heim.
6. Kor mykje du involverte deg i kulturen utanlands: dess meir involvert, dess vanskelegare å forlate.
7. Returmiljøet: dess meir kjent og støttande, dess enklare å returnere til.
8. Kor mykje du hadde med heimekulturen å gjere medan du var utanlands: dess betre du kjenner til endringar i heimekulturen din, dess enklare å returnere til.
9. Skilnad mellom kulturen ute og heime: dess større skilnad, dess vanskelegare retur.

Storti skriv spesielt til amerikanarar som har vore utestasjonert, men desse punkta kan brukast i fleire situasjonar som handlar om å reise frå noko og til noko anna. For å summere opp det han seier: ja, det er vanskeleg å komme heim. Og særleg kan dette kjennast ekstra trykkande i juletida, då kor vi er og kven vi er med, også er med på å definere kva ein heim er. Men ved å vite at det kan vere vanskeleg, og ved å dele det med andre, kan ein kanskje kjenne seg mindre einsam i det heimlege julepresset.

Kvar kjenner du deg heime?

Svaret på kva ein heim er, er ikkje nødvendigvis staden du vart fødd, eller staden du har budd lengst. Kanskje heim er staden menneske som kjenner deg best, slik du er no, bur. Det er der du blir forstått og akseptert. Viss heim er ein følelse av å høyre til, betyr det òg at det er mogleg for deg å skape heimen din. Og det er ikkje sjølvsagt at staden du reiser til i jula er den staden du no kjenner at du høyrer til. Kanskje vil du kome heim på ny og på ny, fleire stader i verda, i åra som kjem.

Viss heim er ein følelse av å høyre til, betyr det òg at det er mogleg for deg å skape heimen din

Førestillinga om éin heim blir tynnsliten når ein kjenner seg heime fleire stader. Men når illusjonen er brote kan vi kanskje heller snakke om kor du kjenner deg heime. Det kan vere fleire stader. Det kan endre seg fleire gonger. Og det er heilt ok. Til deg som har reist heim til jul, men ikkje lenger kjenner deg heime, vil eg komme med ei oppfordring – skriv ein song om dette! Det er ei opning i julesongmarknaden.

Kjelder
Crosby, Bing. «I’ll Be Home for Christmas», 1943 (songtekst skriven av Kim Gannon, Walter Kent og Buck Ram).
Gaarder, Jostein. Julemysteriet, Aschehoug, 1992.
Mena, Maria. «Home for Christmas», 2006.
Storti, Craig. The Art of Coming Home. Boston: Intercultural Press, 2003.
Rea, Chris. «Driving Home for Christmas», 1986.