Ein Ver Varsam-plakat

Det har vore ein sterk haust, ein haust med store hendingar. Media viser bilde på bilde frå grufulle hendingar; blodbad, terror, ein bitte liten gut, Alan på tre år, som ligg i sanden på ei strand i Tyrkia – drukna. Slik har det vore sidan Robert Capa sendte heim bilde frå den spanske borgarkrigen, og gjennom tiår med sterk fotojournalistikk frå krigssonar. Bilda mobiliserer til støtte og empati, og gir verdifull informasjon. «Ord og bilde er mektige våpen. Bruk dei varsamt», seier journalistane sin «Ver varsam – plakat». Plakaten bør gjelde oss alle. Ikkje berre no som vi «alle» er journalistar gjennom bruk av bloggar og sosiale medium.

Attende til åttitalet. Eg er barn, er ni, ti, elleve år gamal. Venninnene og eg lagar våre eigne kodar, eit slags eige språk. Noko av det styggaste vi kan seie til kvarandre er «du er nazi». Vi veit litt om kva nazismen var. Men detaljkunnskapen manglar vi.

Vi veit om Hitler. Men nazisme er meir enn Hitler. Vi veit om Den andre verdskrigen. Nazisme er meir enn Den andre verdskrigen. Vi veit om dyrkinga av überkunst og übermench. Men nazisme er meir enn nazi-kunst, meir enn trua på overmenneske, übermensch. Nazisme er ikkje storebror til fascisme. Å lage slike metaforar ville vere å tåkelegge tema. Og ein snakkar her om svært spesifikke omgrep. Fascisme er frå det latinske fasci. Det kjem frå ordet «samanslutningar». «Samanslutning» kjem frå det romerske «fasces». Fasces var samanknytte kvistar. Dei symboliserte makt og autoritet. Nazisme var ei ekstrem makt og – haldning. Det blei realpolitikk.

I 1939 invaderer tyskarane Polen. Polen blir også invadert av Stalin og Sovjet gjorde det. Frå Stalins Sovjet hadde ein allereie sett andre invasjonar og politiske massedrap. Mange land har allereie sett okkupasjon. Men når Tyskland okkuperer Noreg 9. april 1940, klarar likevel nordmenn å vere heilt klåre i haldninga si. Det gjeld dei fleste, sjølv i ei tid av disorientering og forvirring.

Haldninga er nesten det einaste vi har på Frei på åttitalet. Vi manglar detaljkunnskapen. Men kanskje har vi lært nok: Vi veit at nazistane var fientlege til folk. Vi veit også andre utvalde sanningar. Men dei vaksne har ikkje fortalt oss heile sanninga.

Dei som er barn og unge i dag kan ikkje verne seg frå bilda frå terrorhendingane i Paris og Libanon. Bilda blir spreidde over alle medium, til alle tider. Men det gamle mantra kan likevel ha verdi, enno: «Fortel sanninga. Men spar på detaljane». Vi skal halde fram med å prate om det som skjer. Vi skal informere om det som skjer. Sjølv når vi er informerte, heilt og fullt, skal vi gjenta informasjonen. Forteljing verkar roande. Sjølv når dei er forteljingar om ekstrem vald. Det handlar ikkje om kva ein pratar om, men korleis ein pratar om det.

Så – kva gjekk eigentleg gjennom hovuda våre på åttitalet, då vi sa «nazi» til kvarandre? Eg trur at det vi meinte, på botnen, var «ekstrem». Vi ante at sosialnasjonalismens problem var at han var blitt så ekstrem. Men vi skjønte ikkje det ekstreme i vår eigen språkbruk.