Gjerrigknarkar for alle pengane

I utgangspunktet skulle ein tru rikdom gjorde noko positivt med eit menneske; ein ville få fred og ro, ein ville få hovudet over vatnet, ein ville vere i stand til å tenke store tankar, til dømes om korleis ein kan skape ei betre verd, ikkje bare for seg sjølv, men for alle rundt ein. Slik er det ikkje. Eg har ved fleire høve studert rike folk på litt for nært hald, og makan til trist gjeng skal du leite lenge etter. Rike folk er oppslukt av ein einaste ting: pengar. Dei tenker mest av alt på korleis ein skal halde på pengane sine, og helst få desse pengane til å bli endå fleire pengar, fortast mulig, enklast mulig. Rike folk kjedar seg. Rike folk kan ikkje gjøre slikt som andre synest er kjekt. Rike folk må ikkje vise for mykje glede eller for stor entusiasme. Då blir dei vulgære og harry. Rike folk opererer alltid med ein viss avstand, ein radius du ikkje må komme innanfor. Rike folk har gjerde, piggtråd og vakthundar. Rike folk sutrar for den minste filleting. Dei klagar på servitøren, dei sender fem-stjerners-vinen ut på kjøkenet igjen, dei meiner at saksofonisten var betre før og dei nektar å dyppe seg i boblebadet fordi det ikkje held nøyaktig 37,5 grader celsius. Kva rikingar er det så eg har studert på nært hald? Jo, det er vi nordmenn. Det er verdas rikaste som ikkje er det minste happy med noko som helst. Den pågåande valkampen er ein god temperaturmålar. Norsk politikk handlar i 2001 bare om skattar, avgiftar og prisar. Og alle sutrar. Nylig gikk investor Ola Mæle ut i media og ville ha ei regjering av næringslivsfolk. Haustens valkamp har vist at han i alle fall vil få ei regjering som tenker akkurat slik næringslivsfolk gjør. Sjølv argumenterer han med at det politiske miljøet har sterk slagside, næringslivet er underrepresentert mens det offentlige og organisasjonane er overrepresentert. Det er nok riktig at Stortinget har underskot på representantar frå det private næringsliv. Men det er heller ikkje vanskelig å peike på at norsk politikk det siste århundret har vore prega av ein grunnleggande konsensus mellom arbeid og kapital. Det er verdiskaping i kroner og øre som har vore eit overordna mål: vekst og velstand. Det er den sosialøkonomiske tankegangen som har dominert, næringslivstankegangen. Når Ola Mæle uttrykker politisk verksemd som: «å gjennomføre sin politikk på det forhåpentlig klare verdigrunnlag de har solgt seg inn på», så fortel det mykje om hans tankegang. Politikk skal selgjast inn. Stemmer skal cashast inn. Ideologi er merkevarebygging. Akkurat slik det er i den norske valkampen anno 2001. Økonomane har sigra på alle frontar. Politikken har kasta ideologiane over ripa og siglar smilande med nyliberalismen som brølande motor. Sjølv når politikarane blir oppfordra til å snakke om verdiar, snakkar dei om pengar. Dei kan ikkje anna. Dei er opplærte til å tenke i kroner og øre. For dei er verdiar synonymt med pengar. Det er alltid pengane som skal redde nasjonen og løyse problema. Så kva skal Ola Mæle med næringslivsfolk på Tinget? Nesten utan unntak handlar den norske valkampen om Norge. Det finst inga verd utanfor Norge. Eit av dei største stridsspørsmåla i norsk politikk er kor mykje vi kan bruke av oljefondet. Ikkje på andre, ikkje på den tredje verda, ikkje på sultne ungar, ikkje på miljøproblem, ikkje på aidssjuke, ikkje på krigsramma flyktingar. På oss sjølve. På verdas rikaste. Fordi oljepengane er våre. Fordi det var vi som fann olja. Vi, ikkje dei andre. Det einaste vesle signalet om at det finst ei verd utanfor Norge, kom ikkje i ei valsending, men i eit underhaldningsprogram frå Momarkedet. Mellom tivolilys og Sissel-smil fikk vi vite at våre naboar i aust har visse problem, russarane slit litt. Ja, dei er faktisk nede på felgen og det er grunn til å sjå litt nærmare på situasjonen. Adam Smiths venner har gjort det skarpt i mange år. I dag har dei fullt verdsherredøme, og ingen reelle konkurrentar. Det er kroner og øre som tel, og dei vestlige landa liknar ein diger handledisk der det gjeld å finne dei rette varene til dei rette prisane. Politikarane går foran. Å drive politikk er ikkje lenger eit byggande samfunnsprosjekt, meir eit kappløp om å sikre goder til individa, helst målbare i form av tjukkare lommebøker. Det er kanskje til å leve med. Det er vel politikarane sitt felt. Å fordele pengar. Å bestemme kven som skal få og kven som skal betale. Å telje skillingar. Det verkar einfaldig, og det er deprimerande å høre på dei. Det er likevel til å leve med. Men den økonomiske tankegangen gjennomsyrar også institusjonar som skulle stå for andre verdiar. Idretten var til dømes tenkt som arena for edel kappestrid. Det er for lengst gløymt. I dag handlar alt om pengar, overgangar og kontraktar. Fotballspelarane går ikkje på bana for sitt lag, men for å vise seg fram. Håndballag blir skulda for korrupsjon. Og Marius Bakken får ikkje godkjent rekordar fordi han løper i feil trøye. Det er sponsorane som eig utøvarane, og då held det ikkje å springe svinfort når ein sveittar i feil trøye. Kulturinsitusjonane får næringslivstoppar som sjefar. NRK plasserer ein mann fullstendig utan presseerfaring i sjefsstolen, men John G. Bernander er både krølltopp, næringslivstopp og Høgre-mann, og hans visjon med NRK så langt er å kommersialisere statskanalen. Fjernsyn handlar om rating, reklamespotar og sponsing. Film er redusert til stjerner, casting og produktplassering. Bokbransjen er overfokusert på salslister, bestselgjarar og kvinnekrim. Musikk er synonymt med konsum og hitmelodiar. Med eit einsidig fokus på bunnlinjen, kan ein fort komme til å snuble. I alle fall om ein vil at livet skal vere noko anna enn vekst og merkevarer. Eg trur dei vil erfare det, investorane og gründerane og pengeflyttarane, ein dag står dei der uten anna kapital enn han som gikk tapt på ein feilinvestering. Likevel tvilar eg. Eg er ikkje sikker. Det kan godt vere at dei kjem unna med det. Og den tvila er kanskje det som gjør at eg aldri kan bli ein av dei. Eg forsøker til dømes å sjå for meg ein mislykka høgre-mann. Eg prøver å mane fram ein skikkelig mislykka høgre-mann, ein som verkelig slit, ein som både tvilar og er melankolsk, ein som strevar med både livet og privatøkonomien. Eg får det ikkje til. Det er godt mulig eg tar feil her, men høgre-menn er ikkje mislykka. Sjølv homofilien er vellykka i Høgre. Det einaste høgre-menn slit med, er altfor høgt skattetrykk (og kanskje litt for høgt blodtrykk). Så langt har propaganda-apparatet lukkast godt med å framstille nyliberalismen som attraktiv, sexy og spanande. Det skjer noko, det er tid for å handle, vi må bli effektive, vi må få full fridom. Verda er ei stadig veksande kurve, verda er ein fallos, verda skal gå opp, opp, opp. Eg veit ikkje. Det kan vere freistande å sitere professor Jostein Gripsrud: «Skraper man litt i fernissen på en økonomisk liberalist, kommer det frem en fantasiløs gjerrigknark». Eg trur han har rett. Eg tenker at han som kjem fram når du skrapar litt i fernissen, er Carsten O. Five, redaktøren i Dine Penger som arbeider etter denne djupe filosofiske overbygninga: du kan bli smart kunde på ein-to-tre! Eg trur kanskje det skremmer meg aller mest; at om vi slepp dei rike til for fullt og over alt, så er vi snart omringa av ein horde med Carsten O. Five. Poor rich ones.