Kristin Grue om å veksa opp som den funksjonsfriske

– Folk blir ofte så stressa når dei ser ein rullestol, fordi dei vert redde for at det er noko psykisk, seier skodespelar Kristin Grue.

LES OGSÅ: – Ikkje ver redd for døve!

Ekte fiksjon
I kveld står ho åleine på ei scene med rullestolen igjen.

Monologen «72 prosent normal», som vert sett opp som gjesteførestilling frå Teater Ibsen på Det Norske Teatret i desse dagar, handlar om å vere «den friske» i eit syskenforhold.

I stykket nyttar skodespelaren eigne og nære vener sine erfaringar om korleis det er å vakse opp med ei syster eller bror som er funksjonshemma. 

Det har vorte til ei personleg tekst der Kristin fortel om si fiktive syster i rullestol.

Ho vil avmytifisere den mangfaldige gruppa av menneskjer funksjonshemma er. 

Framtida.no møter ho i garderoben på teatret.

LES OGSÅ: – Ser problema, ikkje menneska

Søskenfokus
– Før har det ikkje vore så mykje forsking og snakk om sysken av funksjonshemma og korleis det påverkar oppveksten deira. Det er fint at ein ser på korleis det er å stå på den sida av det, for det påverkar heilt klart oppveksten, seier Kristin, som understreker at bakgrunnen hennar slett ikkje gjer ho til nokon ekspert på emnet.

Sjølv kan skodespelaren bli i overkant emosjonell etter å ha møtt menneskjer med funksjonshemming, sjølv om ho veit at dei lever gode fullverdige liv.

– Eg vert veldig pragmatisk og skal hjelpe til og vere sterk. Kanskje eg vert altfor hyggeleg, funderer 30-åringen.

LES OGSÅ: Føreslår å samle solskinnshistorier

Flau tenåring
Ho trur at balansegangen når det kjem til sysken er vanskeleg. Anten kan den andre få for mykje ansvar, eller dei vert for skjerma. Sjølv skulle ho ynskje at ho hadde vorte meir involvert, men trur at det at sysken ikkje får ei assistentrolle, som går ut over søskenforholdet, er viktig.

– Det vert litt snudd på hovudet, og ein får ein anna uro når ein veit at storebror ikkje er like fysisk sterk som meg, fortel Kristin, som likevel føler dei har hatt eit vanleg søskenforhold, der ho har krangla med sin nerdete storebror, som sit i rullestol.

– Det har til tider vore vanskeleg fordi eg følte at me som familie alltid var unormale og at det var mykje stress. Me måtte planleggje heile tida, til dømes når ein skulle ha fly eller hotell og måtte ha ti telefonsamtalar for å finne ut om den heisen faktisk er rullestolheis. Ein vert lagt merke til og føler ein er til bry, fordi samfunnet ikkje fungerer slik som det skal. Ein vert ein veldig synleg gjeng og det synest eg etter kvart vart flaut, seier Kristin, som trur at situasjonen hennar ikkje var unik for ein tenåring.

LES OGSÅ: Førarjenta

Normal?
Ho skreiv monologen for fem år sidan då ho var elev ved Teaterhögskolan i Stockholm.

Tittelen speler ikkje på verken bror hennar Jan, som sit i rullestol, venen som vart lam i ei stupeulukke i 2005, eller bestevenninna si syster Mari, som har ein medfødd muskelsjukdom. Den speler på Kristin sjølv – eit anslag over kor normal Kristin Grue er.

Som skodespelar i ein akademikarfamilie, kjenner ho meir på at det er ho, enn storebroren som stikk seg ut. For kva er eigentleg normalt?

LES OGSÅ: Funksjonshemma fell ofte utanfor i gymmen

Grue gruar seg til nypremieren på Det Norske Teatret. Å stå åleine på scena med eit så nært tema er tøft. Foto: Andrea Nøttveit 

Rullestolar og born i Afrika
No kan ho snakke om det, men i oppveksten var det tider då ho følte at ho alltid måtte vere takknemleg, fordi storebror alltid hadde større hinder i livet. Det kunne gje ho skuldkjensle.

Ho trur det er viktig at sysken av funksjonshemma vert gjort merksame på at deira problem er reelle og ikkje bør samanliknast med andre sin situasjon. Dei kan tillate seg å ha det vondt.

– Alle har sin eigen verkelegheit, og ein kan ikkje leve livet sitt ut ifrå at barn svelter i Afrika, peikar Kristin på.

Likevel kjem ting litt i kontrast når ho ein sommar fortvila over NAV-systemet då ho trong dagpengar i nokre veker, medan bror hennar har hatt jamleg kontakt med NAV så lenge han kan hugse.

LES OGSÅ: Den ubrukte arbeidsstyrken

Babyprat til vaksne
Det skal seiast at Jan Grue ikkje har latt ein rullestol stå i vegen. Han har ein doktorgrad i lingvistikk og har forska ved Berkeley universitetet i USA. I tillegg til å vera skribent og forfattar.

Det er altså storebror i huset som har følgt i foreldra sine fotspor. Lars Grue, far deira, er sosiolog og har forska mykje på funksjonshemma sine kår. Sist om kva som skal til for å få fleire inn i arbeidslivet.

Eit av funna var at Lånekassen bør gje meir støtte, fordi funksjonshemma treng høgare utdanning enn andre for å få jobb. Der har Jan treft blink.

– Han har aldri hatt nokre andre vener med funksjonshemmingar. Eg hugsar han var på ein slik leir ein gong. Han forstod ikkje kvifor han skulle vere ven med folk berre fordi dei begge hadde ei eller anna funksjonshemming, minnast Kristin, som trur at folk lett ser rullestolen framfor personen.

Dette tek ho opp i førestellinga. Korleis folk kan finne på å snakke til personen ved sida av rullestolen, eller snakke med babystemme til ein person som ikkje kan gå.

LES OGSÅ: Må ha stå på-vilje

Ungarn vs. USA
Fleire har vorte treft av skildringane hennar, både såkalla funksjonsfriske og funksjonshemma.

– Eg trur ikkje funksjonshemma har lyst å bli sett på som ei gruppe, samtidig vert dei ein del av ein minoritet som må stå saman fordi det framleis er mykje å kjempe for, seier Kristin, og peikar på at ein ofte må sjukeleggjere seg sjølv for å få dei tinga ein har krav på, som BPA (brukarassistert personleg assistanse), som nyleg vart rettigheitsfesta.

Men Noreg er trass alt betre enn til dømes Ungarn, der Kristin nesten ikkje såg ein einaste funksjonshemma person ute i gatene, med unnatak av ein blind tiggar. At dei ikkje er synlege betyr neppe at dei ikkje finst.

I USA derimot vart ho så imponert at ho sprang rundt og tok bilete av toaletta, som ikkje var delt inn i: «mann», «kvinne», «handikapp», men «mann/ handikapp» og «kvinne/handikapp».

– I San Fransisco var det store vegar og bror min kunne halde kona si i handa medan han trilla av garde, utan at nokon reagerte. Eg trur det er fordi dei har krigsveteranar og er vorten van med det. I Noreg er me så høflege. Folk vert usikre og redde for å gjere feil, dei vert meir oppteken av seg sjølv enn den dei møter, forklarar skodespelaren, som kvir seg til å framføre stykket på ny.

LES OGSÅ: – BPA kan bli revolusjon

Kristin vil at folk skal sjå meir enn rullestolen. Foto: Siren Høyland, Det Norske Teatret

Tøffe scenetak
– Det er eit slitsomt tema og eg gruer meg til å gjere det igjen. Eg vert sliten fordi det er så personleg, men eg veit det er viktig, seier Kristin, som håpar ho kan få folk til å tenkje litt.

For ho har mange kjepphestar. Særleg omgrepa er viktige.

– Invalid skal ein ikkje sei, det betyr jo utan verdi. Berre ta bort det jævla ordet. Og slutt å sei mongo. Ein skal heller ikkje sei CP om folk som er dumme. Det skaper meir stigma på ei gruppe i samfunnet, som ikkje treng meir stigmatisering. Handikappa er nesten greitt, men det kjem opphaveleg frå «cap in hand», om ein som tiggar, forklarar ho.

På scenen freistar Kristin å behandle temaet med skråblikk og humor, men ho meiner det finst grenser for korleis ein kan tulle med ting.

– Nokon seier ein kan tulle med alt. Det kan ein, ut frå den viten og kontekst ein har. Radioresepsjonen har fått kritikk for å dra han for langt, og det er eg faen meg einig i.  Eg har høyrt på det, og dei ler av folk med downs. Det er greitt å le av samfunnets måte å sjå funksjonshemma på, men det er ikkje lov å le av funksjonshemma. Det verste eg veit er når folk hermar etter folk med downs.

LES OGSÅ: – Funksjonshindra vert diskriminert

Disney-problemet
Det er tydeleg at temaet engasjerer, både Kristin og andre.

Kva er det som gjer det så vanskeleg å forholde seg til folk som er annleis?

– Folk speglar utsida med innsida. Eg skuldar på barneeventyr og Disney-fortellingar, der dei pene er snille og dei stygge skurkane er slemme. Fortellinga er at er du stygg på utsida er du stygg på innsida. Prinsesser er snille og troll er slemme, seier Kristin, som meiner slike framstillingar er med på å underbygge stigma om personar som kanskje går eller snakkar litt rart.

– Det kan skje kven som helst av oss. Ikkje alle kan plutselig få ein arveleg sjukdom, men alle kan få eit born med det. Alle menneskjer er berarar av tre alvorlege arvelege sjukdommar, så eigentleg er det eit under at ikkje fleire er fødd med ei funksjonshemming. Og kven som helst kan stupe, avsluttar Kristin.

Sjå Kristin Grue lese frå novella  «72 prosent normal»: