Sjekk om bestefar var i England under krigen

Arkivverket opna fredag nye arkiv som har vorte digitaliserte. Dermed kan publikum gjere søk i personregister etter nordmenn som var i Storbritannia i krigsåra.

I tillegg til personregistera har arkivet òg digitalisert dokument frå den same tida som inntil nyleg var underlagt teieplikt. Dette omfattar dagbøker til betydelege personar og deltakarane i eksilregjeringa som dreiv med intern skittkasting, brev frå kong Haakon der han er oppteken av å skåne Märtha i USA og dramatiske flygarrapportar frå bomberaid.

Mannskap om bord på det norske skipet M/S Montevideo, som gjekk i konvoi frå Liverpool til New York i 1943. Med seg frå New York hadde dei krigsmateriell, fly, lokomotiv og sprengstoff. Krigsmedaljar og torpedonåler blei gitt til mange sjømenn for innsatsen dei gjorde under krigen. Foto: Ole Friele Backer / NTB

Ikkje kongen

– Vi bestemde oss tidleg for å ha Noreg i Storbritannia under krigen som tema, fordi det norske nærværet i Storbritannia var ganske markant, stort og viktig, seier fagsjef og historikar Øyvind Ødegaard i Arkivverket.

Innkomstregisteret som har vorte ope, omfattar alle som kom til Storbritannia frå rett før 1941. Då vart Mottakarsentralen etablert av Forsvaret. Totalt står 14.187 norske borgarar oppført i innreisetalsregisteret. Blant dei er det 1.037 kvinner og 413 barn.

– Viss det er personar du ikkje finn, betyr det ikkje at dei ikkje var i Storbritannia under krigen. Du finn til dømes ikkje personar som kongen og statsministeren, for dei kom allereie i juni 1940, seier Ødegaard.

Det blir anteke at omkring 20.000 nordmenn var der i krigsåra.

Den norske skulen i Aberdeen i Skottland. Kong Haakon var til stade under opninga i november i 1942. Nokre av barna kom etter raida på Svalbard, Lofoten og Måløy, mens andre tilhøyrde den første gruppa nordmenn som reiste i open båt over sjøen. Foto: Ukjent / NTB

• Ta også Framtida sin quiz om andre verdskrig.

Spionar

Det publikummet finn når dei opnar innkomstregisteret er eit tradisjonelt personregister. Det er eitt arkivkort per person med personalia som namn, fødselsdato, heimeadresse og gjerne ei bakside. Baksida er ofte tom, men ikkje alltid. Likevel er det gjerne avgrensa informasjon på korta.

– Men ein kan få stadfesta at folk kom, når dei kom, og ein kan få vite litt meir om kva som skjedde med dei, seier Ødegaard.

I starten av krigen rømte mange sivile norske flyktningar direkte frå det okkuperte Noreg med små og store båtar. Mange av dei som var fiskarar, slo seg ned i landsbyen Buckie i Skottland. Etter 1941 er det registrert 413 norsk barn i Storbritannia. Foto: Ole Friele Backer / NTB

Det som er veldig spennande, er at det for mange òg finst eit såkalla avhøyrsarkiv. Nesten alle av dei som etter kvart kom til Storbritannia under krigen, vart avhøyrde av norske styresmakter.

– Det betyr at finn du ein vaksen person i innreisetalsregisteret, så er det sannsynlegvis eit avhøyr. Det betyr at her finst det meir om kvar enkelt, seier han.

Styresmaktene ville under krigen høyre kven du var, kva du har drive med og kvifor du har komme. Ein ville sikre seg at det ikkje var spionar, dobbeltagentar eller folk med uønskte haldningar som kom. Dei nordmennene som etter kvart kom til Storbritannia, kom fordi dei skulle inn i militærtenesta eller i andre viktige posisjonar.

Dette avhøyrsarkivet er så langt ikkje digitalisert. Men håpet er at dei som ønskjer å sjå meir, kanskje om avhøyret etter bestefar, med tida kan få sjå dette digitalt og sleppe å reise til arkivet i Oslo.

Unge nordmenn som kom til Storbritannia etter januar 1941, er registrerte i tilkomstregisteret. Mange blei også avhøyrt av norske myndigheiter. På bildet ser ein unge nordmenn på legekontoret i Travistock House. Foto: Ukjent / NTB

Pin for torpedoar

Det er òg tre andre personarkiv knytt til krigsåra som er digitaliserte og gjorde tilgjengeleg hos Arkivverket denne våren.

Det er Forsvarets dekorasjonsregister for dei som fekk tildelingar for innsatsen for Noreg. Det omfatta til saman sju dekorasjonar og utmerkingar.

I tillegg er det registeret for krigsmedaljar og torpedonåler som vart gitt til sjømenn og registera over sakna norske og utanlandske sjømenn som døydde ved forlis eller anna. Krigsseglarar kunne få opptil dei tre nålene «Once», «Twice» og «Thrice» om dei overlevde tre torpederingar. Arkiva for sjømennene vart førte av det norske statsreiarlaget Nortraship.

Utmerkinga «torpedonål» som blei gitt til norske sjømenn for å ha overlevd høvesvis ein, to og tre torpederingar frå tyske ubåtar under krigen. Registeret for krigsmedaljar og torpedonåler som blei gitt til sjømenn, er no digitalt tilgjengeleg. Foto: Lars S. Aamodt / NTB

Riksarkivar Inga Bolstad seier at alle personarkiva og dei historiske dokumenta som no har vorte digitaliserte og gjorde tilgjengeleg, er viktige historiske kjelder som er bevarte.

– Når vi no publiserer dette i Digitalarkivet, får alle moglegheita til å gjere seg kjende med ein viktig del av noregshistoria, rett frå originalkjeldene, heime i si eiga stove. Eitt av dei viktigaste måla til Arkivverket er å gjere arkiva digitalt tilgjengeleg for alle, uavhengig av kvar dei er eller kva moglegheiter dei har til å komme seg til ein lesesal, seier Bolstad.

Ho understrekar at å sikre alle same tilgang til historia til nasjonen, er viktig òg i eit demokratisk perspektiv.

• Les også: Ny historisk strøymeteneste: Her er låtane oldeforeldra dine dansa til

Radiofantomene alias Kurt Foss og Reidar Bøe i aksjon under eit arrangement på Bislett i 1951. Kurt Foss på bass.
Foto: NTB / NTB