Eit slag der ein halv million menneske døydde, kjenner eg berre gjennom ein song. Dei fleste av krigens offer blir det aldri skrive songar om.
Denne artikkelen er eldre enn 1 år gamal. Det betyr at noko av informasjonen kan vere utdatert.
Då eg var ung, var eg så heldig å bli forsynt med med heimbrente plater av ein musikalsk oppegåande granne.
Ei av dei eg skatta høgast, var The Very Best of The Pogues. Til slutt på denne skiva kom ei lang, seig, men fantastisk fin låt eg ikkje forstod noko særleg av.
«The Band Played Waltzing Matilda» inneheldt nokre svært dystre liner, og dertil eit mystisk stadnamn: «Amidst all the tears, the shouts and the cheers / we sailed off for Gallipoli.»
Men kvar i himmelens namn er Gallipoli?
Bildet frå 1919 viser greske barn som ser på beinrestane etter soldatane som mista livet ved Gallipoli. Foto: Public Domain
«We were butchered like lambs at the slaughter»
Hadde eg budd på den andre sida av jordkloten, ville eg kanskje ha visst det. Ikkje di mindre ligg det faktisk i Europa, riktig nok heilt på grensa til Asia: På halvøya Gallipoli i Tyrkia, ved innseglinga til Marmarahavet, Istanbul og Svartehavet, stod eit av dei verste slaga under den 1. verdskrigen.
Den då ganske unge britiske marineminister Winston Churchill stod i spissen for eit britisk-fransk forsøk på å etablere fri sjøveg fram til deira allierte Russland. Eit fyrste steg var å ta kontrollen over Istanbul, som då heitte Konstantinopel. Felttoget vart styrkt av troppar frå dei britiske koloniane, derimellom 50.000 australiarar og 15.000 newzealendingar, som med dette fekk sitt fyrste – og mildt sagt brutale – møte med krigens realitetar.
For Det osmanske riket – det som til slutt vart redusert til dagens Tyrkia – hadde ingen planar om å gje ifrå seg hovudstaden sin utan kamp.
Slaget skulle koma til å vara i inkje mindre enn åtte månader, frå april 1915 til januar 1916. Då måtte dei allierte kaste inn handkledet og sjå seg slått. På deira side gjekk truleg over 300.000 liv tapt, medan talet på osmansk side var kringom 250.000.
Irske soldatar i ei av skyttargravene ved Gallipoli. Foto: Public Domain
«The forgotten heroes of a forgotten war»
For Winston Churchill var det eit svidande nederlag, som tvang han til å trekkje seg frå ministerposten sin. For offiseren Mustafa Kemal Atatürk, som snart skulle bli det nye Tyrkias fyrste president, gav sigeren for alvor fart til karrieren.
Men når ein les side opp og side ned om slike sterke menn, kan ein bli freista til å spørja som Bertolt Brecht, i diktet «En lesende arbeiders spørsmål»:
«Den unge Aleksander erobret India. / Helt alene? / Cæsar beseiret gallerne. / Hadde han ikke med seg en kokk engang? / Filip av Spania gråt da armadaen hans / gikk under. Gråt ingen andre?»
Visa «The Band Played Waltzing Matilda» tek opp liknande spørsmål. Pogues-versjon er ei av mange coverutgåver som finst. Originalen frå 1973 skreiv skotske Eric Bogle, som i ung alder utvandra til Australia. På den tida rasa Vietnamkrigen, men Bogle tok altså utgangspunkt i Gallipoli i songen sin, ein tragedie som blir hugsa betre «down under» enn i Europa.
Den britiske flåten ved Dardanellene. Foto: Den britiske marinen
«Never knew there were worse things than dying»
Songen fortel om ein ung mann som lever eit fritt omstreifarliv i den australske villmarka, inntil han går inn i hæren. Det kan verke som om han blir tvinga; i realiteten melde mange unge menn seg frivillig til å kjempe i slaget om Gallipoli, som ganske sikkert vart noko anna enn det dei såg føre seg.
Kva ligg så i tittelen på songen? «Waltzing Matilda» er ei av Australias mest populære viser, og rekna for å vera ein slags uoffisiell australsk nasjonalsong. Det høver godt å spela denne lystige melodien når eit skip med spente soldatar seglar i veg mot ære og triumf. Men kor godt høver det midt i ein massakre?
«And the band played Waltzing Matilda / when we stopped to bury our slain. / We buried ours, and the Turks buried theirs; / then it started all over again.»
Eg-personen i songen overlever Gallipoli, men betalar for eventyret med båe beina sine. Når dei har samla saman «the crippled, the wounded, the maimed», for ikkje å nemne «the legless, the armless, the blind and insane», går ferda attende til Australia. Men idet ein gjeng krøplingar blir borne i land, er ikkje stemninga heilt den same som då dei spreke ungdommane drog ut:
«And the band played Waltzing Matilda / as they carried us down the gangway. / But nobody cheered, they just stood and stared, / and they turned their faces away.»
Frå marsjen på Anzac-dagen i Wagga Wagga i Australia i 2015. Foto: Bidgee, CC BY-SA 3.0 au-lisens
«Who’ll go a-waltzing Matilda with me?»
Kvart år blir ANZAC-dagen (kort for Australian and New Zealand army corps) markert 25. april, til minne om byrjinga på Gallipoli-slaget. Eric Bogle har sjølv sagt at «The Band Played Waltzing Matilda» ikkje er «anti-soldat», berre «anti-krig».
Om Gallipoli-slaget var ein av dei katastrofane der hordane i det minste døydde for ei god sak, får historia avgjera. Men dei fleste som døyr i krig, døyr forgjevast – og særleg meiningslaust kan offeret synast når det ikkje eingong er heimlandet sitt ein døyr for, som når unge australiarar fell i kamp i Tyrkia, eller unge nordmenn i Afghanistan.
I songen sit den gamle, beinlause veteranen kvart år og ser på paraden 25. april, men nører ingen patriotiske kjensler: «And the band plays Waltzing Matilda, / and the old men still answer the call. / But year after year their numbers get fewer. / Someday noone will march there at all.»
