Hugs på dei gamle

Det er ei heller svevndyssande oppleving for meg å vitje farfaren min. No har kona hans gjennom tallause år, mi farmor, vorte såpass bortreist at ho er hamna på heim. Han har altså ikkje hennar selskap lenger, og i realiteten ingen andre enn sporadiske vitjarar til å halde seg vaken. Viss eg kjem dit om formiddagen har han stått opp for berre nokre timar sidan, og like fullt sit han allereie i ein stol og slumrar igjen. “Eg vart så trøytt,” plar han seia, eller meir urovekkjande: “Eg vart så svimmel.”

Etter gamle tradisjonar, frå den tid folk faktisk stod opp i femtida om morgonen og byrja gardsarbeidet, et han middag i tolvtida. Etterpå er det tid for den essensielle middagskvilen, som det visstnok er umogleg å koma seg gjennom den påfylgjande ettermiddagen og kvelden utan. Denne varar i to til tri timar, fram til ettermiddagskaffien med dertil høyrande salttekake. Så er han så vidt vaken fram til Dagsrevyen, som han akkompagnerer av kveldsmaten på det mellomste av tri rustikke settbord, og deretter sit han i lenestolen sin og blar i gamle skrifter til augo byrjar glippe igjen, for så å innsjå, seinast i ellevetida, at det er på høg tid å ta kvelden.

Vel, denne framstillinga er kanskje riktig jamt over, men like fullt overflatisk i sine generaliseringar. Eg fekk eit nytt syn på den gamle farfaren min ein kveld no nyleg, då eg var heime i bygda og vitja han. Inspirert av det strålande solskinet føreslo han, i staden for vanlege rekreasjonsføretak som å sjå om farmor på senilavdelinga, eller å pleie med kantklipparen eit tjuetals graver på kyrkjegarden, at vi skulle køyre oss ein tur.

På veg ut i bilen, som er godt over tjue år gamal, men så velhalden at han ser heilt ny ut, presenterte han for meg den ruta han i sitt stille, svevntunge sinn hadde utpønskulert, og lurde på om eg hadde innvendingar. Det hadde eg ikkje, for det var ein sinnrik trasé han hadde lagt opp til, innfløkt og full av krinkelkrokar. Fleire av stadnamna han nemnde hadde ein nesten eksotisk klang i øyro mine, det var småe stelle langs fjerne baksidevegar eg for min del ikkje hadde køyrd på årevis, oppe langs åskantar og inngjennom skogar og avdalar til bortgøymde grender og gardar.

Strengt teke var alt i nærleiken, vi rakk aldri å koma utom kommunegrensene, men farfars vegval tente som ei påminning om at det ein ser frå breie motorvegar og når ein stoggar på bensinstasjonar og tarvelege vegkroer, ikkje er representativt for dette landets vidspente infrastruktur og luftige demografi.

No kunne eg naturlegvis skildra i breie ordelag det utsøkte landskapet vi snirkla oss veg igjennom, bognande grønt og saftig som det var, fullt av vide utsyn mot snødekte blånar, med kvitveis og løvetann i alle grøftekantar og med den veldige sola som ein blømande gullregn på himmelen over oss, men dette ville vore ei avsporing. Det mest interessante var ikkje landskapet i seg sjølv, men farfars forhold til det. Han byrja nemleg å snakke. For kvart vesle uthus, for kvar lyktestolpe vi passerte melde det seg nye opplysningar og nye forteljingar han ville dele, dei kom på laupande band like hurtig som bilen rulla langs dei gamle grusvegane.

Han kunne namnet på kvar einaste gard og på alle som hadde budd og alle som framleis budde der, på generasjonar av storbønder og småbrukarar, husmannsfolk og drengar og tatrar ikkje minst. Han krydra med anekdotar av beste årgang, levande skildringar av folk og folkeliv, han kunne gjenskapa verbalt heile det miljøet som hadde funnest ikring han då han var yngre, men som nesten fullstendig var borte no. Dertil kom eit detaljert overblikk over sjølve geografiens historie, kvar vegar og stigar hadde gått i gamle dagar, korleis elva hadde grave seg veg over dalbotnen, kvar skog var felt og skog hadde vakse, og alle åkrane og skogholta og og vollane og kulpane vi passerte kunne han namngje med presisjon; det fanst eit eige namn for kvar bidige kvadratmeter!

Men ikkje berre dét: Når vi ved nokre høve stogga og gjekk ut av bilen kunne han namna på alle blomane i grøftene og i skogkanten og på trea attom dei, han fortalde om lauvet og måten trea veks på og beherska også latinske namn, ikkje berre på trea og blomane, men også på fuglane som vi høyrde syngje mellom greinene. Han var dette områdets levande leksikon, eit orakel med svar på alt.

Men sjølv om dette høvet til å for ein gongs skuld å kunne dele kunnskapane sine med ein ny generasjon, nok var kjært for den gamle mannen, hadde han òg sine sorger. Det galdt serleg denne lauvskogen som veks og veks overalt, på stelle der det før har vore beiteområde, dyrkamark eller busetjing. “Det er meir tak i lauvtrea enn i folk,” sa han deprimert, “landet vårt gror att.” Dette er vel kanskje berre delvis sant, men om ikkje anna kan lauvskogens siger over kulturlandskapet, og det store tapet av historie som dette forfallet medfører, tene som metafor for forholdet vårt til dei eldre: Når gamle folk blir borte forsvinn det enorme kunnskapar frå samfunnet vårt. Altså gjeld det å smi medan jarnet er varmt, å lyde til dei medan dei enno kan fortelja.