Kongen døyr utan utspring

Så me skjønar: Største vitsen med kongen er at han fører ætta, blodet vidare. (Og så skal han vera frontfigur i krig og slikt. På film ser me gjerne kongen litt bak dei andre, på ein åskam, der alle kan sjå han, og komma på kvifor dei drep og skal døy.)

Elles knekker han mye nøtter og et, kongen. Eg er eigar av ein meter såkalla kostymedrama om engelske kongar; TV-seriar, Shakespeare-filmar. Og det kongen gjer når han er heime på rommet sitt, er å knekka nøtter og stappa dei i kjeften i eit sett. Mellom måltida, mellom krigane. Mellom dei svært offentlige forsøka på å skaffa seg utspring.

No snakkar eg om Kongen med stor K. Kongen av Guds nåde. Då kongedømmet var vel etablert. I byrjinga var det ein småkonge på kvar større haug, desse slost med kvarandre, og somme vann seg nye haugar. Slik blei David konge i Bibelen, slik blei Harald Hårfagre konge over det dei då kalla Noreg. Slik var det i heile byrjinga. Og byrjinga vara sabla lenge. Den var skoddet og mørk. Og då skodda letta, reid Kongen med stor K fram med alle dei gilde riddarane sine. Med blått blod og stamtavle. Viss ein les i ei bok om til dømes engelske kongar, ser ein at det bare byrjar med ein kar. Før det veit ein ingenting sikkert. Det blir bare mytar og skodde. Og denne skodda er nyttig for stamtavla. Jo meir mystisk og mytisk byrjinga verkar, jo meir ser folk på kongen som noko anna, noko heilag. Det engelske kongehuset stammar i følgje ei segn frå ein flokk med kvite svaner. Svanene blir den dag i dag rekna som kongen / dronningas private eigedom, og det er svært gale å drepa dei. Inn i skodda glir dei gilde svanene, ut kjem det engelske kongehuset, med kvite lange halsar (praktiske når det blir snakk om halshogging, som det jo ofte blir i dei krinsar).

Kongen er mange. Kongen skriv me. Vi, Harald, We Elizabeth. Det kongelige me; majestetis pluralis. Han snakkar på vegne av dei som gjekk føre, av dei som kjem, av heile blodlinja si i skodda. Så det seier seg sjølv at eit utspringskutt kan få ringverknader langt inn i himmelen. (Prøv du å seia me eller ho / han om deg sjølv ei tid, det er til å bli galen av.)

Kongen og huset hans blei fjernare, høgare, rikare. Han var av eit heilt anna slag enn dei skitne bøndene nede i dalen, dei han kravde skatt av, for å kriga vidare med nabokongen. Han rykka opp frå småkonge til smågud. Og det blei viktig å tvihalda på denne avstanden. Den kongelige mystikken måtte oppretthaldast. Og her kjem dette med blodet inn. Blod hadde vore noko mystisk noko til alle tider. Blod renn gjennom alt som folketru heiter. Me skjønar ikkje alt av kva dei gamle tenkte rundt dette. Men me skjønar det var svære greier. Blodets mystikk.

The blood is the life, brukar Dracula å seia. Og er inne på noko.

Bibelens gud skal ha blodoffer kontinuerlig. Frå lytefrie duer og lam. Det same gjeld andre gudar me kjenner til.

Din brors blod ropar til meg frå jorda, seier Jahve til i Kain tidlig i verda.
Jehovas vitne nektar framleis å ta i mot blodoverføring.
Troll luktar kristenmanns blod.
Dette er Jesu blod, seier presten i ei vanlig norsk kyrkje.
Kongelig blod er blått.

Nothing feels better than blood on blood, syng Bruce Springsteen i ein song som handlar om samkjensle mellom brør.

Blod er tjukkare enn vatn, seier dei, i mafiaen. Og fyrer bare laus på fjernare slektningar.

Blod ropar, blod luktar. Blod er ureint, blod er reint. Blod er irsk, indiansk kreolsk, latinsk, heitt. Blod er heidensk – og heilag. Me snakkar om blodhemn, blodskam og blodblanding. Jomfrublod – i vampyrkrinsar og andre.

Sjølv om me alle no veit at om me tappar t.d. ein idrettsmann for blod og har i nytt frå ein annan kar med same blodtypen, så er fyren stort sett den same etterpå. Det ligg heldigvis framleis posar på kjøla på sjukehuset. (Bli blodgjevar!!) Så er mange ”blodmytar” framleis levande.

Ein av dei går slik: Då Jesus blei krossfesta i si tid, var grandonkelen hans, den velståande Josef av Arimatea, oppom krossen og tappa nokre dropar av blodet hans i eit beger, kar eller ei flaske; den såkalla heilage gral. Dette ”begeret” tok han så med seg til England eller der. Ei ufyselig historie, synest du kanskje. Einig. Men denne soga har bokstavlig tala vandra vidare. Og har, kanskje særlig dei siste par tiåra, fødd eit lite bibliotek av bøker, ein heil vegg på dei større bokhandlane. The holy blood and the holy grail, 1982, som framleis sel som hakka møkk (og er spennande, det skal den ha), byrja rushet. Seinare følgde ei mengd andre. No sist thrilleren Da Vinci – koden. Poenget i desse bøkene er kort fortald at myten om Josef og gralen skal tolkast slik: Begeret er ikkje eit beger, men ei kvinne – oftast Maria Magdalena. (Kvinna blir ofte likna med eit beger til dømes i Bibelen, så den er grei.) Og ”blodet” er ikkje dei heilage dråpane som draup, men slekta til Han Du Veit; Jesus K. Josef og gjengen tok altså Maria M. med seg, først over Middelhavet, til Marseille, fordi ho var med barn, med Jesus, og det var viktig å berga den kongelige, messianske, blodlinja. ”Gral” er eigentlig ei forenkling av orda ”sang royal”, som er fransk for ”kongelig blod”. Meiner dei truande. Gjennom dei siste to tusen åra har ulike organisasjonar vakta denne løyndommen – og sjølve blodlinja, etterkommarane. Det finst i dag – i følgje desse bøkene – eit hemmelig samfunn som veit kven som er den sanne Kongen, av Jesu – og Davids – hus og ætt. Det sit ein kar ein stad i Europa, som er klar til å ”ta over”, når tida er inne, eller ute. Dei fleste av oss vil seia: Big deal. Kva så? Eg veit knapt kven oldefar min var. For ikkje å snakka om tremenningane mine. Så det må då vera temmelig tynt og utvatna etterkvart, blodet til han Messiasen som ventar.

Alt dette er myter og halvsanningar, som me aldri heilt får tak på. Noko kan det kanskje vera i det. Men kva vil me aldri få veta. Både David, Salomo, Josef av Arimatea, Maria Magdalena og Jesus sjølv høyrer meir til mytane si verd, enn dei høyrer til historia. Dei er hylt inn i tjukk skodde. Men sjå om ikkje kongehusa i Europa, i Afrika og andre stader på underfullt vis klarer å føra slekta tilbake gjennom skoddeheimen til både kong Arthur, Josef av Arimatea, Salomo, ja, heilt til Noah-sønene Sem og Jafet. Det er ikkje nett historisk og politisk korrekt. Men litt spennande er det i alle fall, og der kan jo vera noko i det, tenker folk, og kjøper desse bøkene.

For kongane er mytiske. Det òg. Dei kjem på drakens pust, på skodda. Med sverd og septer som dei har mottatt på underfullt vis. Dette er framleis litt av kongens vesen. Dette gjeld òg svenskekungen og han siglaren med bobledressen.

Når det var godt etablert at kongen var av ”anna stoff”, blei det viktig å halda blodet reint. Så folk kunne vera visse på at dette var fullblods kongelige. Så dei gifta seg med sine næraste slektningar i generasjonar. Me veit no koss det går då. Har ei slekt skeive nasar i utgangspunktet, blir dei bare skeivare og skeivare.

Eit døme, av det meir ”trivelige” slaget: Dei såkalla habsburgarane hadde eit underbitt som blei større og større jo meir dei gifta seg innan familien. Med mye meir. Ta Karl VIII av Frankrike (1483 – 98) han hadde ein bitteliten kropp, små tynne bein, eit enormt hovud, ein diger ”papegøyenase”, og altså eit underbitt som gjorde det umulig å eta det meste, og var han ute i regnvêr, skvalpa det straks over nedi kjeften. Ein skal ikkje gjera narr av folk. Og på denne tida såg ikkje folk kongen sin så ofte. Han sat i ei vogn og vinka. Og kledde ein på han og bar han rundt, såg han imponerande ut likevel. På bilete og myntar gjorde kunstnarane det motsette av det karikaturteiknarane gjer i dag. Viss ikkje fekk dei juling. Men blodet, det heilage, var purt. Det var det viktigaste. Dei kunne føra slekta si tilbake, til skodda.

Kongen var løyen, hadde sjeldne sjukdommar, var sjuk på sinnet. Han kunne bare drikka suppe. For å nemna det koseligaste. (Eg likar ikkje å snakka drit om folk, og bringa sladder vidare, men vil du lesa meir om løgne inngifta kongar, prøv Geoffrey Regan: Royal Blunders, 1995, ny utgåve 2002).

Dei seier interessa i eiga slekt, slektsgransking, kjem med alderen. Sjølv har eg aldri sett det store i slikt, ser det framleis ikkje. Det er ikkje slik det er, tenker eg. Alle er i slekt med alle. Me treffer folk gjennom livet som me kjenner oss meir i slekt med enn både tremenningar, grandonklar og brør. Sjølv veit eg sikkert at eg er i slekt med mor mi, me er av same ulla. Det er nok det for meg. Ja, og så synest eg det er forunderlig godt å veta at eg òg er i slekt – eit stykke ute, ja vel – med orangutangane som ligg og drøymer i trekronene på Sumatra. Må dei ha regnskogen sin i tusen år til! Skit i heile blodlinja, Harald Hårfagre. Olav den heilage. Tipptipptippoldefar min. Han var sikkert bare ein sersjant av ein gymlærar som stemde Fremskrittspartiet likevel.

Men det seier litt om vårt forhold til blod, til ætt, til Kongar, når litteratur om slike emne slår slik an. Kongen kan ikkje vera gift med ei aleinemor frå Kristiansand, ein stad må den grensa gå, brukar frisøren min å seia. Folk vil ha ein viss avstand. Ein viss, men ikkje for stor. Me må i alle fall veta kven kongen er. (Viss ikkje kan det vanka juling og det som verre er, tenk bare på han småkongen i din skolegard. Gå utanom!) Eg er blitt så gammal at eg framleis tenker kong Olav når dei snakkar om kongen på Dagsrevyen. Og blir forvirra eit sekund når dei viser bilete av kronprins Harald, i bobledressen, han som i si tid gifta seg med Sonja Haraldsen, som seinare fekk Martha Louise, som blei riktig så søt, til ho blei litt vel dollete for meg, og stakk til USA i lag med Ari Behn.

Før i tida var verda stor og vid. Og kongen var fjern, han budde ein stad langt over åsane. Det går ei soge frå den engelske borgarkrigen, som vara 1642 – 1651. Det skulle stå eit avgjerande slag på ei mark i Oxfordshire mellom kongen og fiendane hans, Cromwells menn. Ein bonde gjekk og gjeta sauene sine på denne sletta, då utsendingar frå kongen kom og sa at dei måtte sjå å fjerna seg straks, både han og sauene, for presis klokka 15.00 skulle slaget stå. Sa dei, i kongens namn. Bonden svara: Og kva for ein konge er så dette? Han hadde ikkje peiling på kven som var konge for tida, eller på krigen som då gjekk mot slutten. Det var ikkje så lett å veta kvar kongens harar hoppa eller kven kongen dreiv og kriga med.

Seinare fekk me Narvesen-kioskane og vekeblada og kunne følgja betre med.

No er kongerolla heldigvis ei anna. Det er ikkje lenger kongen som fører krigane. Han kan ikkje tura fram som han vil. Me er ikkje så redde han lenger. No er han ute og representerer. Oss, deg og meg, og særlig næringslivet. Men et og drikk gjer han framleis. Og knekker nøtter. Han feirar på eit vis jul heile året. Det er jobben hans; å bli køyrd mellom juleselskap heime og ute. Feitt nok. Spør du meg, vil eg heller ha Harald den ørtande og Sonja den første til å representera meg enn til dømes Bondevik og Pettersen. Viss det er valet eg har. Dei er så alminnelige, Harald og dei. Og alminnelig er bra. Og dei treng ikkje lyga så fælt. Dei får så enkle spørsmål, det er ikkje naudsynt å lyga. – Har kongen det betre no? spør intervjuaren, han tenker på magevondet kongen hadde i går. – Ja, det har han, seier kongen og skrattar. Og me skrattar med. Han treng bare lira or seg leksa si, eta og drikka og ta i mot. Omlag som ein forfattar på skolebesøk. Han takkar til og med pent for maten, kongen no. Før han set seg i bilen og vinkar, smågurpar, småsøv, julefeirar vidare. Og han får ungar – som framleis er halve vitsen – delvis fordi han har slutta å gifta seg bare med kusinene sine. Og så held han vekeblada og tabloidpressa med stoff.

I haust fekk me veta at det ikkje er sikkert at kong Haakon, prins Carl, altså, var ”biologisk far” til Olav V. Det kan ha vore mora Mauds livlege, som gjorde jobben, som altså er så livviktig for eit kongehus. Det kan ha vore ein annan. Det kan til og med vera at kong Haakon fekk det til likevel. Altså eit mulig utspringskutt. Men me tok det pent i kongeriket. Me hadde høyrt det før. Då eg var liten, sa me at det var Nansen, han Fridtjof du veit, som var far til Olav. Han måtte ha fiksa det ein ettermiddag han var oppom slottet, då. Og så sa me ungane at kongen og Prøysen og Erik Bye var kompisar. Og treftest med jamne mellomrom på slottet for å drikka, synga, prata skit. Eg såg dei for meg sjanglande nedetter Karl Johan, der dei stansa ved ei pølsebu. Det meste av dette er det skjære dill. Men koselig dill. Dill å ta med seg vidare.

Kong Olav blir bare gildare som konge, når me ikkje er heilt sikre på kven den biologiske far hans var. Spør du meg. Endå gildare hadde han vore om han levde så alminnelig som han til tider såg ut. Skal me vera ærlige, er det få grunnar att for at kongen skal bu på eit slott og eiga skog og åsar no, når verken krigane eller harane er hans. Han kan godt komma oss nærare. Vera minstepensjonist til dømes og bu i eit burettslag (Der er det mange småkongar frå før av, ein ”riktig” ein kunne sett desse på plass). Han kunne bli henta i fin bil for å bli køyrd rundt på representering likevel. Han kunne byrja med å seia frå seg dei største pengane og gitt dei til tiggarane lenger nede i hovudgata. Gjennom statskassa sjølvsagt, på sivilisert vis. Han hadde ikkje trengt å abdisera heilt av den grunn.

Eg likte kong Jesus òg betre då me trudde han var fattig og blei fødd i ein stall blant kyr ute på ei mark, sidan dei blei så brutalt kasta ut av dørvakta på det hotellet. No veit me at den delen bare betyr at dei måtte bu i kjellaretasjen fordi Josefs kongelige slekt (sjå Matteus 1 og Lukas 3!) var så stor og gild at det ikkje var plass til dei alle oppe i bestestova. Dei skulle skriva namna sine i det romarske manntalet der i Betlehem, hugsar me. Og hadde eit slektstreff i dette høvet. Forskarar har òg fortald oss at tømmermann var ei høg, tiltrudd stilling i Palestina på den tida. Og det står tydelig at Jesus hadde kontaktar i dei høgaste lag av folket. Det er inga grunn til å tru at han mangla midlar. Dei hadde til og med sverd under kappene, Jesus og disiplane, hugsar me frå scena i Getsemane. Sjå for ein storetar og vindrikkar! sa farisearane med peikefingrane sine. Kor i all verda har me det ifrå at dei var fattigfolk?

Men der er ei tid for kongar. Ein skal ikkje bare vitsa dei bort. Eg har vore like glad i kongen, eg, som naboen min er. Og eg tenker framleis på han, Olav då, med gode tankar. Eg blei kongens mann kvelden den 17. 01. 1991, då han døydde. Og bombinga av Bagdad, den såkalla Golfkrigen, byrja. Eg hadde følgd godt med i nyhenda, hadde sett koss dei – me, amerikanarane, FN – hadde rigga seg til, bygd opp våpenarsenalet gjennom mange veker. På hangarskip i farvatna utafor. Bombefly på bombefly på bombefly parkerte tett i tett. Som syklar i ein ungdomskolegard. Eg tenkte: Dette er for å truga. Dei gjer aldri alvor av det. Det kan dei bare ikkje. Men denne kvelden letta flya frå hangarskipa. Og bombene byrja å hagla. Hagla og hagla over dei heilt forsvarslause menneska i Bagdad. Nyttårsrakettar over Stavanger har, for meg, aldri vore det same seinare. Bombene hagla i dagar og veker (40 dagar og 40 netter; det er bibelsk og betyr lenge). Tilbake til steinalderen, var mottoet. Og nett då dei første tusen blei sleppte, døydde altså den gode Kongen; Olav – den heilage, Arthur, Jesus, Richard Løvehjarte, kongen på tunet i alle dei eventyra. Trulig var det nett dette han døydde av, at dei, at me, kunne vera så vonde, så galne. At verda var blitt så galen. Trulig var det dette som gjorde utslaget. Dette helvetet, som me i dag, 13 år seinare, ikkje ser noko mål med, nokon meining i eller nokon ende på. Etter at Bush Jr. tok over og byrja å skufla på kol på ny frisk. Ja, det er til å døy av. Eg grein, eg. Me var fleire som grein, fekk eg veta seinare. Men i 24-tida den natta, 17.01.91, gjekk eg ut under himmelen og kjente meg heilt åleine. Alle var tilsynelatande for dette. Gud og FN. Alle, utan eg og kongen min. Og kanskje Erik Bye og Haldis Moren Vesaas. Eg gjekk ned til eit hus noko nærare strandlinja, der det framleis var lys. For å sjå andre levande og snakka med dei.

Eg jobba meg gjennom dette i dikt og prat, det er ikkje synd på meg. Og eg ser no at Laffen sikkert var både innful og fæl. Han både røykte og banna og sparka etter den katten, nett etter det biletet tatt. Nett som du og eg, og tanta di. Eg kjente han like lite som eg kjente oldefar min – og kjenner deg. Men nett då var han kongen min. Han representerte alt som godt var; frå pannekaker til mor mi, frå Alf Prøysen i Barnetimen til syreblad i enga.

I slottsparken tende dei lys i snøen. På skolane, eg var lærar på den tida, hadde me minnestund. Kongen var død, kongen av annleislandet, som stort sett har fått liggja i fred her, mot ”den evige sne”, i all den tid. Ein konge, eit kongehus, me nett hadde fått importert frå Danmark og England (for kongen må vera av kongelig ”blod”, må veta). Koss palestinarane, dette folket som daglig ber verdas urett, må kjenna det no etter dei nett mista kongen sin, kan me bare ana.

For slik er det med kongar. Frå Salomo med minene. Til Harald the sailorman. Du har gud og så har du kongen. Når det røyner på, spring du opp til den faste borga deira og kakkar på. Men som John Lennon syng i ”Serve yerself”, som var meint som eit svar til Bob Dylans ”Serve somebody”: Den einaste du kan stola på er deg sjølv og – kanskje – mora di.

For å slutta der eg byrja – med utspringet. Dette er eit dikt ifrå ”Englandsboka mi”, Brua før Widecombe, 1997. Det er vel nærast ein „ordcollage”. Det heng ikkje på greip. Bortetter dei gilde engelske åsane.

Kongen døyr utan utspring

Kongen døyr utan brukande
utspring. Den kongelige galskapen.
breier seg utover landsbygda, sauer
med 2 – 3 hovud, fagre jarlar med
knapt nok eitt. Over- og
underhuset, dei flate bustadstroka
rundt Taunton. I Windsor:
Klamme gemakk, ramlande gemalar,
hovud. Veta kvar gong du slår auga
opp, finn fram hendene frå
under dyna: Du er
Herrens salva. Vigsla i si tid
i ein steinsirkel, fekk panna
måla flammande raud.