Guddomleg einsemd

Når mørketida lukkar seg ikring oss er det som å bli stengd inne i eit lydtett rom. Og der inne går ein og kavar. Men hausten er ikkje berre jarnkalde netter, men òg den spesielle spaltinga mellom lys og mørker. Eg går og samlar på det gullglitrande lauvet som ligg strødd over død brustein. Puttar dei i lomma og spaserer rundt i Oslo-gatene som ein forvirra fyllik. For det er noko som er vent og tiltrekkjande i undergangen òg. Eg har lese ein stad at russarane har eit eige ord for dei som søkjer seg mot rennesteinen og det låge livet. Sume drikk mjølk av paradis, andre får ein tår i helheimen. Og det er nett i den kondenserte, fysiske undergangen at hausten er så fordømt tiltrekkjande og fråstøytande på same tid. I møte med denne årstida er samvitet mitt på likefot med predikanten som blei avhengig av hardporno. Det strir og harmoniserer parallelt med naturen vår å kjenne tiltrekking mot det fornufta vår tykkjer for jævlig. Ja, hausten er verkeleg Guds tristaste refreng, men likevel så ljuvt i melankolien sin.

I undergangen som fenomen ligg det mykje einsemd. Det er einsamt å døy, sa Bjørneboe medan han enno levde. Einsemda er ikkje det same som å vere aleine. Ein kan godt sitje på ein fest og vere det mest einsame menneske i heile verda. Men dersom ein kjenner seg aleine har det i dei fleste tilfelle ein ytre årsak. Det kan og vil skje når nokon døyr, eller når sorga av eit samlivsbrot susar i seinhaustnatta. Slike ting. Einsemda, derimot, kan oppstå heilt utan ein openlys årsak. Ein opplever det som ei formålslaus tristesse. Ein smerte utan sår eller diagnose. Eg sluttar meg til dei uskolerte vismenn som set einsemda i samanhengen med døden. Einsemda oppstår når ein skjønar at ein er aleine i verda uansett kor mykje ein har av venner, bøker eller pengar og prestisje. Ein skal uansett døy. Og det er einsamt. Alle andre skal døy, og det er einsamt. Og fordi alt som er på jorda skal rotne vekk og gløymast, har einsemda gode vokstervilkår i menneskesjela, som ikkje kan vite om ho får ein lysande vår etter døden.

Men einsemd treng sjølvsagt ikkje vere skrive med negativt forteikn. Øyvind Rimbereid skriv om einsemda i «Hvorfor ensomt leve» (2006) i essaysamlinga med same namn. Der skriv den dyktige lyrikaren om behovet for eit privat rom for einsemd, borte frå dagens skrikande, skandaliserande offentlegheit. Han jamfører dagens tilhøve med mellomalderen, kvar det ikkje fanst noko individuelt, eige rom for den enkelte, korkje fysisk eller åndeleg. Inga moglegheit til å trekkje seg attende til ein hageflekk for å spikre saman råmene av sin eigen person. Men Rimbereid og andre gløymer at mellomalderen òg var mediterande. Munken hadde bøneromet til å vende seg mot togna med. Der kunne ein kjenne skriket av eit samvit og møte Gud. Slik er munkebøna ein nyttig parallell til skrivinga i det sekulære samfunnet. For bøna er ein appell, og det er skrivinga òg. Ifølgje Rimbereid inneber skrivinga alltid ei utoverretta rørsle: «Språket er en overgangssone mellom den enkelte og omgivelsene, en passasje som leder både utover og innover». Men Rimbereid gløymer eller går ikkje med på at appellen kan vere himmelvend. Jon Fosse, til dømes, seier at han skriv for Gud. Og det er ikkje berre pretensiøst pisspreik. Det er fjord og vestlandske bedehus og salmesong: Tusen års kulturhistorie gjer individet lenka til lagnaden. Og dagens forfattarar vil så gjerne protestere mot å bli sett på som Guds basun. Men kvifor drive ein slik reduksjonisme overfor den litterære verksemda? Eg seier som Nikolaj Berdjajev, filosofen frå visdomens stepper, at Gud er skapande, og difor må mennesket som er skapt i hans bilete, òg vere skapande. Og dette er eit syn så irrasjonelt at ein ikkje treng argumentere for det, som Berdjajev seier: "Det skapende menneske trenger ikke rettferdiggjøre seg. Hver den som skaper, han svarer på Guds rop til mennesket. For menneskets skaperevne er en uunværlig del av Guds liv. Vår skapende kallelse, denne vår dypeste hemmelighet som vi sjelden klarer å lodde på egen hånd, henger nemlig sammen med at Gud trenger mennesket. Vi finner ikke dette nedskrevet i Testamentet – vi skal selv oppleve det, vi skal selv fullbyrde friheten – i frihet, av frihet."

Når ein skriv eller les for å kome nærmare Gud, er det ikkje ein tiltale for omgjevnadene, men eit rop mot det som konstituerer individet. Som fører det mot ein heilskap som det forgjengelege jordelivet ikkje kan gje. Det er denne drifta mot samanheng som blir blekkfest i menneskespråk. Men til kva nytte? Ingen. Gud talar ikkje i ord. Gud talar i løynde språk, i det useielege møtet med noko som er større enn ein sjølv. Slik som mannen som blei heila med eit handslag mot panna ved Betesda. Det er samstundes ikkje slik at all slags nidskrift er retta mot det svevande. Nei, skriving kan uttrykkje mykje, fordi ulike sjangrar har forskjellig mål og meining. Essayet er til dømes det som tilfredsstillar ekshibisjonisten i meg. Me krøplingar var i fleire generasjonar ein del av kjernetilbodet til alskens omreisande sirkustroppar og freakshows. Det er det som er mitt rette laug her i livet. Min sanne natur er ein sirkusnatur. Ein lyt difor ikkje vere noko overraska over at krøplingen tykkjer om å syne seg fram. Han har hundretals års røynsle med slikt. Dagboka og diktet derimot, dekkjer eit heilt anna behov. Eg vil kanskje heller bruke ordet trong enn behov. Behov lyder så daglegdags. Trongen er noko som tvingar seg fram, som sprengjer seg veg og må ut. Desse sjangrane er mediterande, tilbakelena og himmelvende. Spesielt siste sjangeren kan minne om bøna i den innovervende tiltalen, den spalta, ulogiske, splintra og tvitydige stilen som er så vanleg i moderne poesi. Sjølvsagt kan poesien også slå ut i ein kongetale, ei tåpeleg hylling av Gud eller foråret eller ein diktar. Men slikt har ikkje alltid poesi. Poesi er nett det same useielege møtet med noko som er større enn ein sjølv. Når eg tenkjer meg om, blir eg munter ved tanken på korleis kritikarane i hovudstadspressa, med mastergrad i litteraturvitskap, skuldar Arnold Eidslott for å vere utidig når han slår over i det dei karakteriserer som rein misjonering. Ein slik kritikk tyder ikkje anna enn at dei har misforstått heile det litterære prosjektet til Eidslott. Det er grunna det irrasjonelle at samtidspoesien ikkje blir lese, fordi han ikkje er bygd opp etter eit rasjonelt skjema. Den eig ikkje noko fasitsvar, har ingen strukturert rytme eller einskapleg meining. Mennesket av i dag toler det mystiske like lite som det orkar tanken på si eiga sjel. Me vil ha forståelege, fordøyelege ting. Ver snill, ikkje gjev meg litteratur som får meg til kjene meg liten, seier det moderne mennesket, og sluker endå ein roman frå tryggleiken i ein lenestol.

Men det er nett når me går inn i det guddomlege rommet som finst i bøn og i skrift at me kan oppleve guddomleg einsemd, og vere løyst frå alle døyande menneskeband. Det er ikkje snakk om noko meir enn ein kortvarig rus, ei lita opning mot ein solflekk i det tette skylaget. Skrivinga og lesinga er likevel ikkje noko å grunnleggje eit liv på. Eg vil åtvare mot skrivinga. Det er inga motsetnad mellom skriving og liv, slik mange unge forfattarar trur. Men ein finn inga varig lukke i å skrive, på same måten som ingen vennskap, inkje menneske, ikkje eingong det vakraste mennesket som elskar nett deg, kan tilby varig lukke. Skrivinga er eit vitalt epitafium, ikkje ei livsmeining. Eg var her, så døydde eg, og det tok litt lengre tid før eg blei gløymt. Men også mitt minne blei ei avstøyping inne i eit fossil, som ligg fanga i jorda sitt indre. Det er med ryggtavla bøygd mot ein slik realitet at tanken på sjølvmordet fortel at ein er sunn til sinns. Steget inn i den ukjende togna har alltid lokka på mennesket med lyresongen sin, men det er få unt å kome dit av eiga vilje. Det er her dei første kristne synte seg å vere sløge sivilisasjonsbyggjarar. Skremselsbileta frå det kristne kunnskapsuniverset, og forbodet mot å drepe seg, er interessant frå eit historisk-materielt perspektiv. Ein hindrar at folk drep seg i møte med meiningsløysa, og tvingar dei inn på den smale kyrkjevegen. Me må velje bort døden til fordel for ei guddomleg einsemd, for at plagene våre skal kunne drivast bort. Ein lyt misunne stoikarane, som fekk møte døden med slik fagnaleg sinnsro.

Her lyt ein for ordens skuld nemne at, joda, det har eksistert andre fellesskap enn det guddomlege. Sosialismen freista lenge å byggje ein draum, men alt fall til sist i grus. Det me står att med no er kapitalismen, som kan liknast med ein sjarmerande, italiensk lommetjuv. Han har sine stunder, men når torget kryr av kjeltringar, er det ikkje så kjekt å vere ei ærleg sjel. Difor denne klamringa til krossen. Ikkje fordi eg er meir religiøs enn mine forgjengarar, men fordi det ikkje finst noko anna å tru på. Gud eller kapitalisme, keisaren eller Jesus. Eg er ingen heilag mann. Det irrasjonelle i meg vil like gjerne pule ei fin jente. Skyte hundre millionar lengtande celler opp i magen hennar og forlate henne, som det leitar etter Gud. Slik er menneskesjela skapt. Ho er spalta i motsetnader og endar i vanvitet. Eg er like mykje St. Hieronymus som eg er ein horebukk, og slik er livet laga. Det er ikkje mi skuld. Eg er dømd til å tru jamvel om eg er ein dritsekk, og dimed drukna i irrasjonalitet. Korleis det irrasjonelle enn ovrar seg, er det opninga mot det heilage, det guddomlege glimtet, det søkjer. Det er nett søkinga som er det sentrale. Du må ikkje tru fjernsynsfrelsarar og popshowprestar, som fortel deg at ein kan finne Gud. Det er sjølvsagt ikkje feil, men nyansane manglar. Å vere religiøs handlar om å vere søkjande. Dette skjønte munkane i gamletida. Sjå for deg ein buddhistisk munk i austerlanda, som kan samle tanken sin til einskap og fokusere på det enkelte, kanskje eit bestemt ord han messar på, og som kan drive på slik eit heilt liv utan å nå Nirvana. Nett det kan ein klage Luther for, at han erstatta klostervesenet med spinning og hammarslag. Ein får aldri eit stabilt tilhøve til det guddomlege, fordi det kjem og går, tek bustad i deg og bryt straks opp att, til liks med årstidene. Når du går i mørke, lyt du vente på dei fallande linene, halde fram som du stemner, og vone på ein betre vår ein gong.

Først publisert i Magasinett.