«En folkefiende» anno 2014

Dette sa Boris Jeltsin, den første presidenten i Russland etter Sovjetunionens fall i desember 1991. No hadde nok han eit betre utgangspunkt enn meg til å uttale seg om korleis det er å leve utan fridom; eg som er eit barn av mi tid og som alltid har levd uforstyrra i fred. Likevel har eg vore heldig nok til å få sjå litt av verda allereie, hatt det privilegium å få halde meg oppdatert på kva som skjer andre stader og ikkje minst: få diskutere verdsproblem på trygg avstand. Hyklerskheita ved det heile plagar meg av og til, og eg veit med meg sjølv at eg nok ikkje alltid legg så godt merke til fridomen og alle andre gode eg har, så ofte som eg burde. I stunder som det forsøker eg å hugse på det eg fekk med meg frå Tyrkia og Nepal, to turar som var svært lærerike, om enn mykje kortare enn eg skulle ynskje.

I Tyrkia fekk eg vener på Galatasaray Lisesi, eit gymnas i Istanbul, og dei fortalte om ein heilt annan verkelegheit enn den norske: gutar og jenter på min eigen alder som må vere forsiktige med kva dei skriv på nettet for å ikkje få politiet på internatdøra, og som demonstrerer i gatene for å ikkje miste dei demokratiske rettane me kan ta for gitt her i Noreg. Ein periode i vinter blei til dømes Twitter stengd i Tyrkia fordi president Recep Tayyik Erdoğan og hans konservative parti AKP ikkje likte det som blei skrive om dei på ytringsmediet. Eller eg kan tenkje på tilstandane i Nepal; det vakraste landet eg har vore i, men som er i ein heilt annan situasjon enn her i Noreg. Her har me feira Grunnlovas 200-årsjubileum i heile år (slik kjennest det i alle fall), medan det i Nepal ikkje fins noko grunnlov i det heile og det berre er eit stagnert byråkrati som held landet i gang. Alt er teknisk sett lov, heilt til nokon angir deg; og då kan ein få svært lange og strenge straffar sjølv for milde lovbrot. I midten av april då eg var der, var det roleg, men me speida alltid etter større mengder som gjekk i samla flokk gjennom byen, og me visste at dersom det blei streik medan me var der, kunne det godt hende det ville ta lang tid å kome ut att av landet. Og med 15 dagars turistvisum til ein tur som skulle vare 11 dagar, hadde me ikkje mykje å gå på. Heldigvis gjekk alt etter planen, og me kom oss tilbake i god tid for å feire 17.mai som russ, med eit nytt perspektiv på kva me faktisk feira i bagasjen.

For me tenkjer ikkje alltid over fridomen me har her i Noreg. Me har lovfesta rett til å meine, tru og tenkje kva me vil. Ein kan ikkje vente at alle skal støtte synspunkta ein har, eller at alle skal vere einige med oss, og i alle fall ikkje like det me står for, men me har lov til å meine det. Nett slik som folk har lov til å vere ueinige. Skal ein ha rett til å meine noko, er konsekvensen at andre òg må ha den same retten. Det er difor parolar som ”din fridom stoppar der min fridom byrjar” blir viktige, for i eit samfunn der alle skal ha rett til å tenkje, meine og tru kva som helst, er ein heilt avhengig av at ein har rom for kvarandre, og at ein kan prate om problem, hendingar og meiningar på ein ordentleg måte, og lære av kvarandre utan å kjenne seg truga. Det er nemleg eit privilegium i seg sjølv: me har lov, ja, me blir til og med oppfordra til å vere kritiske og tenkje på eiga hand. Dette er kanskje ikkje like suksessfullt på alle område, sjølv om intensjonane er gode. Uansett har me i dag ekstraordinære mogelegheiter til å undersøke ting sjølv, til å vere kritiske og til å ikkje berre svelgje det me får fortalt og ta det for gitt at alt alltid er slik me får det framstilt og servert. For det første har me internett, som gjer oss i stand til å få med oss kva som skjer overalt i heile verda nesten umiddelbart etter at noko hender, og som også set oss i kontakt med menneske frå alle krikar og krokar. Fins det ikkje på Google, har du skrive det feil. Me har også ein heilt unik fridom til å reise nesten kvar me vil, og oppleve kulturane og verkelegheitene frå innsida. Og alt dette har me lov til å diskutere opent, både internt og i media, med kjente og ukjente, munnleg eller skriftleg, og til og med på den målforma me vil (enn så lenge i alle fall).

Det som må kome etter diskusjonen, må me likevel ikkje gløyme i vår iver etter å la alle stemmer bli høyrd (med unntak av dei me ikkje likar fordi dei er ”intolerante” og dermed ugyldige), vurdere alle tenkjelege og utenkjelege sider ved ei sak og forsikre oss om at befolkninga er godt informert og i stand til å fatte kritiske, reflektera val: handling. Dersom engasjementet stoppar der diskusjonen ikkje har meir sendetid, vil debatten ha vore til inga nytte. Ein kan skulde politikarar for å berre halde på med tom retorikk og for å opprette komitear, panel og råd i hytt og vær utan å få utretta noko som helst, men er me eigentleg betre sjølv? Det norske folk har utan tvil engasjement. Foreldres villigheit til å setje opp køyrelister for avkommets fotballag, vilja til å møte opp i idrettslaget og velforeininga i bygda, eller det faktum at Noreg er landet med flest barnefadrar gjennom organisasjonar som SOS-Barnebyer og Plan, ikkje pr. innbyggjar men i faktiske tal2, viser tydeleg at det norske folk har engasjement både på lokalt og globalt nivå. Norsk ungdom døydde for engasjementet sitt på Utøya. Joda, engasjement har me, men ein kan sakne eit felles prosjekt å engasjere seg for.

For dryge 60 år sidan var prosjektet å bygge Noreg opp att etter den tyske okkupasjonen. Ein framstilte det som at det norske folk måtte stå samla og arbeide hardt saman for å lage ”drøymelandet” ein ønskte seg. Fellesskapsmyten stod sterkt og gjenreisingsideologien skapte det engasjementet som var nødvendig for at velferdsstaten me bur i no i dag kunne vakse fram. Dei såg på seg sjølv, og er enno i dag kjent som, generasjonen som bygde landet. No i dag veit me at det var ei myte, og at Noreg ikkje var på langt nær så tilbakesett av okkupasjonen som ein føretrakk å framstille det som. Likevel, prosjektet gjorde det det skulle: binde folket saman og skape eit engasjement som førte til handling. Det manglar me i dag.

Det som er så trist, er at mangelen på eit slikt prosjekt gjer at ein sjokkerande stor del av oss ikkje engasjerer seg i det heile. Sjølvsagt er det ting som engasjerer oss, idrett og instagram for eksempel, men dette er ikkje engasjement som vil vere med å gjere denne generasjonen minneverdig, utan at eg skal rakke ned på verken idrettsprestasjonar eller sosiale media, sidan eg personleg likar å halde meg oppdatert på begge. Det kan verke som om me har eit problem med merksemda vår, at me berre klarar å engasjere oss for ei enkelt sak av gongen, og då berre til me blir lei av den. Blir me lei, blir media lei, og får me det ikkje trykt opp i andletet, er ikkje eit komplisert problem i eit land langt unna verdt å tenkje på. Det kortvarige engasjementet vårt endar opp i vår tids største skamplett: likegyldigheit.

Ein som veit om likegyldigheitas grufulle konsekvens, er Elie Wiesel. Som liten, jødisk gut blei han redda av amerikanske soldatar i Karpatane under 2.verdskrig. Mange år seinare, 12.april 1999, heldt han ei tale i det Kvite hus og takka det amerikanske folk for at dei ikkje var likegyldige til vondskapen i Europa, men at dei hadde engasjerte seg og vist handlingskraft. Talen heitte The Perils of Indifference, og er meir aktuell enn nokon gong. Wiesel sa mellom anna at ”In a way, to be indifferent to that suffering is what makes the human being inhuman. Indifference, after all, is more dangerous than anger and hatred. (…) Indifference, then, is not only a sin, it is a punishment.”3 Elie Wiesels liv blei redda av folks engasjement og villigheit til å handle. Han hadde sett gruvsame ting. Han fortalte i tala at han i åra etter krigen ikkje visste korleis han nokon gong skulle få tru på menneskeheita igjen, sidan han hadde sett menneske gjere umenneskelege ting mot kvarandre. Og han fekk sjå det igjen og igjen seinare. Humanitære kriser kom og gjekk, og møtte eit verdssamfunn som rett nok uttrykte motstand til det som skjedde og bidrog til å løyse krisene, men ikkje den sjokkera og forferda reaksjonen som kunne ha utløyst eit krav om betring. Likegyldigheita er ein straff som gjeng utover alle andre enn dei likegyldige sjølv.

Også norske diktarar har til ulike tider forsøkt å vekke Noreg opp av den fredelege og tannlause fridomen vår. Arnulf Øverlands dikt Du må ikke sove frå 1937 er eit av dei mest kjende døma, med fraser som ”du må ikke tåle så inderlig vel, den urett som ikke rammer deg selv”4, som nok mange kan utanåt, utan nødvendigvis å bli påverka så mykje av det av den grunn. Øverland, som Elie Wiesel, var sjokkera over likegyldigheita verda viste overfor Hitlers politikk i tida før andre verdskrig. Etter at ein såg konsekvensane av det, og såg kva som eigentleg hadde gått føre seg, kom reaksjonane. Det Øverland forsøkte, var å vekke folk før dette, ved å seie at ”verden har glemt oss! Vi er bedratt! Du må ikke sove mer i natt!”5 Folk måtte vakne opp av søvnen, opne auga for det som hende i Europa og stanse det før det var for seint. Slik gjekk det ikkje. Eit anna dikt, Lagnad sa vi, av Arnljot Eggen, dreiar seg også om dette, sjølv om det blei skriven over 30 år seinare, i 1969. Me skuldar på lagnaden, og tenkjer at det som skjer, det skjer; ein kan ikkje gjere noko meir med det. Denne stille aksepten fungerar utmerka som orsaking for å sleppe å handle, sleppe å engasjere seg i det som er vanskeleg, sleppe å setje oss inn i det ubehagelege. Likegyldigheita var då mykje meir makeleg og komfortabel, og kravde svært lite.

No i dag er likegyldigheita meir makeleg enn nokon sinne. No har me underhaldning og distraksjon like under nasetippen, tilgjengeleg og ukomplisera, døgnet rundt. Fridomen me har i Noreg har me allereie snakka varmt om. Me har fridom til å leve det livet me ynskjer. Har me difor fridom til å leve i likegyldigheit? Ja, må svaret vere då, men konsekvensane av dette er så skumle at me ikkje tør å sjå dei i auga, og dermed grev oss enda djupare ned i apatien. Ifølge Wiesel vil menneske som lev i likegyldighet til slutt bli ”inhuman”, umenneskelege. Fridomen me har til å meine, tenkje og tru det me vil, er avhengig av at me engasjerer oss. Med andre ord har me fridom til å leve i likegyldigheit, men ikkje særleg lenge, før det skjer som i diktet til Eggen: ”lagnad sa vi og avslo å få låst opp lenkene men let dei sløvt gro inn lagnad sa vi og kasta alle nøklane i havet”6 Vel me å leve i likegyldigheit, er det berre spørsmål om tid før me ikkje lenger har noko val. Det er ein interessant notis at den greske termen idiot opphavleg blei nytta om dei som hadde borgarrett til å engasjere seg i det direkte demokratiet og politikken som styrte samfunnet, men som let vere fordi dei rett og slett ikkje gadd å følgje med og ta stilling til avgjerdene. Engasjementet held fridomen vår i live. Fridomen er ein garanti frå demokratiet, folkestyret. Dersom folket ikkje lenger er med å styre, kven kan garantere for fridomen vår då? Eg let dette bli hengjande i lufta, for eg veit ikkje om nokon myndigheit i dag eg ville stole såpass på, at eg ville overlate heile ansvaret for min fridom til dei.
Me må spørje oss sjølv kven me ynskjer å bli hugsa som. Me har allereie nemnt generasjonen som bygde landet, og sjølv om tittelen på dagen generasjon ikkje er det viktigaste (på tross av at ein del kronikkar kan tyde på at ein del meiner namnet er det avgjerdande) bør me tenkje på kva me etterlet framtida å minnast. Vil me at framtida skal sjå tilbake til 2014 og finne dei apatiske forfedrane sine? Dei som var meir opplyste og oppdatera enn alle generasjonar tidlegare? Dei som levde midt opp klimaendringane men ikkje makta å stanse utviklinga? Generasjon likegyldig? No svartmålar eg det heile, men det er viktig å vere klar over farane. Dersom me viser handlingskraft og engasjementet vårt, vil me ikkje bli hugsa for noko av dette. Me hugsar Eidsvollsmennene i 1814 for at dei gjorde noko for Noreg, og at dei greip sjansen og viste engasjement for å ville forme den beste framtida det var mogeleg å skape. Det same kan me. Me kan bli hugsa for å vere dei som såg endringane på jorda, tok klimatrusselen på alvor og forhindra ei enorm global krise. Me kan bli hugsa for å vere dei som nekta å godta urettferdig fordeling av ressursar og godar, og som kravde rettferd. Kanskje eg er ein naiv, fridomsdyrkande idealist, og kanskje dette er noko eg veks av meg med alderen. Eg nyttar meg likevel villig av mine unge år, og dristar meg til ein vågal påstand: Vår tids største trussel og fiende er likegyldigheit. Vårt beste våpen mot dette er engasjement. Og den største vinning og pris er fridom.

Kjelder

Bistandsaktuelt, 5. 2014

Eggen, A: Lagnad sa vi. Frå Sprekker i muren, 1969.

Jeltsin, B.: http://www.ordtak.no/index.php?v=sitat&fn=Boris&en=Jeltsin (Nedlasta 04.10.2013 03:46)

Wiesel, E.: The Perils of Indifference. www.amercianrhetoric.com 12.04.1999 (Nedlasta 23.04.2014 11:04)

Øverland, A: Du må ikke sove. Utgitt i Den røde front, 1937.