Mellom homeostase og autolyse

Kanskje er eg ein vitalist inst inne, men ikkje i ope lende. Midtlivskriser, trettiårsangst og frykt for farande fagnad, er ikkje noko eg bryr meg nemneverdig om. Og godt er det. Den internasjonale klubben for dyrking av ungdomleg styrke og venleik har ein del tvilsame gjengangarar under fjøslykta. Av dei eg kan kome på har ein iallfall den klassiske nasjonalsosialismen av tysk støyping, motemakarar på kontinentet og rosabloggarar. O    g då har eg heller ikkje gløymt dei glade pornografane i den amerikanske englebyen. Stilt opp mot ein medlemskap der, vel eg heller å bli oppfatta som ein «gamlisungdom». Helvete er som kjent dei andre. Så er det heller ikkje nokon forakt for ungdomen eg er i ferd med å uttrykkje. Å lage ein motsetnad mellom ungdom og alderdom er ein intellektuell tryllestrek, eit billeg reklametriks. Jamvel om eg likar å styre for eigen stamn og vere på vidvanke i livet, så er det sikkert ikkje nokon skirseld å bli tretti, slik ein stundom kan få inntrykk av. Med åra kjem røynsler, mogningstid, lesne bøker og tankar tenkt. Dessutan har visst desse oldingane eit prima sexliv, ifølgje avisene.

Samstundes har eg i det siste gruvla ein del over at Jesus Kristus ikkje blei meir enn nokon og tretti år gammal. Ifylgje evangelia var hans livsmisjon på jorda fullenda i løpet av denne tida. Ein lyt tru at han då hadde fått openberra og synt fram alle dei mysteria som finst i livet. Frå eit slikt perspektiv er det med andre ord ikkje nødvendigvis slik at det er prisverdig å døy som ein from, gråkalka kall i ei varm seng. Den katolske og ortodokse greina av kristendomen har jo òg ein stor stall av martyrar som ofra seg for den religiøse trua. Protestantane – og den norsk-lutherske statskyrkja – har tona ned denne delen av truslivet. Eg veit ikkje om det er protestantisk profittånd som har slått gjennom eller kva som er grunnen. Men påtakeleg er det. Ein har pussig nok hatt eit behov for å børste vekk den revolusjonære religiøsiteten som martyrofferet representerer. Det skulle ikkje overraske eit skeptisk sinn om denne delen av protestantismen har like mykje med realpolitikken i det 16. og 17. hundreåret som doktrinar om skrifta aleine og det ålmenne presteskapet. I dag er iallfall skrifta på den protestantiske tesedøra tydeleg nok. Den norske statskyrkja er ein finstelt, nyvaska skulegut som sit pent og pynteleg på bakarste benk og nikkar lydig til alt den strenge skulelæraren Staten bed han om. Gjennom å tene staten tener han Gud, og ser i sitt barnlege sinn inga motsetnad i det. Men korleis kan ei kyrkje stille seg utanfor samfunnet, eller rettare sagt, utanfor samfunnet sine flyktige, berre timelange verdiar, som forsvinn like fort som eit grønt blad blir oppløyst til tusen små partiklar når det flyt nedover den strie elva som heiter tid? Er det ikkje kyrkja si oppgåve å vere ei påminning om opphavet midt i dagens rus, å vere ein kompakt koloss i møte med det verdslege som fell og reiser seg i ein evig sivilisatorisk metamorfose? Når Augustin talar om gudsstaten, trur eg det er noko av dette han har i tankane: at kyrkja er ein fysisk fellesskap som samstundes transcenderer tid og rom. I dette ligg det og at kyrkja representerer ein religiøsitet som stig over menneskeleg konformitet.

Eg registrerer at den blå-blå regjeringa sitt ønskje om å kunne gå inn i med valdsmonopol i det sakrale kyrkjerommet ikkje fører til eit breitt og høglydd opprør mot staten frå kyrkjeleg hald. Sjølve tanken på ei kyrkje som tillét jordlege maktutøving i eit rom som er langt meir enn berre fysisk, er hovudristande absurd. Den norske kyrkja står overfor ein lakmus-test når salamandrane i justisdepartementet byrjar å murre med slike ting. Skulle politikarane lukkast med prosjektet i løpet av dei næraste åra, ville eg nesten kunne gått så langt som å kalle den norske statskyrkja for ei babylonsk hore. Men det ville blitt for ironisk, sjølv for ein mann som meg. At kyrkja minner meir og meir om ei lukkeleg skjøkje, kan ein likevel ikkje nekte for. Eg eig ikkje Guds evne til å seie dei rette tinga, men når eg les evangeliet med mine skjønnlitterære augo, les eg det som ei radikal forplikting retta mot lesaren: i Getsemane er Jesus skildra på sitt mest menneskelege, med frykt, tvil, smerte og djup sorg. Gjennom det offeret den menneskelege sida av han gjer, forblir han eit evigvarande døme på den eksistensielt sett radikale kimen ein finn i religionen. Jesu lidingshistorie er eit bilete på korleis lidinga er nødvendig for å nå frelsa. Den er meir komplisert og inneber ein eksistensiell mystikk som strekkjer seg langt bortanfor sosialdemokratisk kardemommelov og sjølvfôrande norsk toleranse. Den lidande religiøsiteten har som konsekvens at den ikkje har noko tilhøve til det konforme eller samfunnsmessig gjevne. Og det er her den norske statsprotestantismen kjem til kort. Den er så oppteken av å bli tolerert og likt, av å vere godsleg og grei, at det ikkje finst eit fnugg av radikal tankegang att. Det er i den manglande offervilja at den norsk-lutherske kyrkja har opphøyrt som eit åndeleg alternativ i samfunnet.

I jubileumsåret 2014 høyrer eg mykje tale om alle dei pynteferdige, demokratiske verdiane landet vårt er tufta på. Den radikale grunnlova var ei vårkjenning for nasjonen Noreg, og har fungert som støypeform for mange av dei verdiane som blir framheva som adelsmerket vårt: toleranse, fridom, likskap, sjølvstende og solidaritet. I ein post-nasjonalistisk tid freistar mange å pensle ut eit samlande uttrykk for den norske identiteten. Det kan trygt seiast å vere eit damoklessverd i den vandringstida verda er inne i. Den nasjonale fellesskapen har ofte vore ei trygg vogge i ei stridsam verd. Og demokratiet er vel verd å kjempe for. Men demokratiet er ikkje noko fast haldepunkt. Demokratiet er meir som ein synkestein eller vulkanfjellet som ligg stille, enn så lenge. For det norske og vestlege demokratiet er ein historisk unntakstilstand. Stort sett har menneskesamfunnet ikkje vore demokratisk. Og det var ei like sjølvsagt gudegjeven ordning den gongen, som demokratiet er teke for gitt for eit moderne menneske i dag. Demokratiet er endepunktet, kulminasjonen av menneskeleg utvikling, seier me sjølvtilfreds og trygge på at det gjevne varar for alltid. Men det knapt hundre år gamle norske demokratiet er i ferd med å forvitre allereie. I 1814 var Noreg eit institusjonalisert standssamfunn, kvar embetsmenn var dei førande i grunnlovsforsamlinga. I dag er standssamfunnet meir subtilt, men på veg attende (om det nokon gong var borte): stadig fleire av våre folkevalde er rettruande partipolitikarar, som har førebudd ein politisk karriere ved å symje litt rundt i ein statsvitskapleg glasbolle. Når rumpetrollet blir frosk, tek det spranget opp på Løvebakken, og er freidig nok til å kalle seg ein representant for folket. At mange av lovvedtaka i dag blir fôra ned halsen vår av belgiske byråkratar, og at vanlege menneske blir overvaka av både den norske staten og framande makter, gjer ikkje biletet mindre skeivt. Og då har eg ikkje eingong nemnt det snusfornuftige ekspertklimaet som råder i det offentlege rommet, kvar fagfolk innanfor allslags merkelege ting passiviserer vanlege borgarar ved å la ekspertisen sin bli sendt gjennom den tabloide mediekverna, slik at alt det kompliserte som skjer rundt oss blir utbeina til enkle, lettfordøyelege forklaringar.

Men attende til det som er saka. Med kva rett fremjar eg denne kritikken mot statskyrkja? Eg er då ikkje nokon from mann eller eit føregangsdøme på kristeleg framferd. Har endå ein intellektuell levemann og grublar gått lei av livet, blitt pietist og asket? Nei, eg skal ikkje skryte på meg noko anna enn bannskap og fandeferdsel. Men skal ein vere redd for å bli oppfatta som hyklar, lyt ein passe seg for å ha sjølvstendige meiningar. Det er det åndelege alternativet religionen ber i seg, som interesserer meg, ikkje vinterkald pietisme og trongsynt filisteri. Dogme og konfesjonar er eg ingen ekspert på. Men dersom fattiglemen Tavle-Jakob kunne lage nokre av landets venaste altertavler, kan vel eg lese i skrifta og trekkje nokre konklusjonar for meg sjølv. Eg er uansett for ung til å la meg fjetre av strenge teologar. Eg stiller meg attom den tankelekkja i vesterlandsk idésoge som identifiserer eit tredje alternativ i den religiøse ånda. Den som vender tenkjarar som Miguel de Unamuno og Fjodor Dostojevskij vende blikket mot. Såleis er det ikkje dogme og skolastisisme eg tenkjer på når eg talar om det åndelege potensialet i den religiøse livskjensla. Eg har få moralske maksimer, men eg trur at den ånda ein finn i ein slik metafysikk, ikkje berre er eit gangbart alternativ i møte med det moderne, men at dette alternativet har blitt heilt nødvendig. Eg seier ikkje dette som ein som har funne trua eller trådd himmelstigen og kome ned att. Eg er berre ein av modernitetens fordrivne pilegrimar, og freistar å kome til ein stad kvar eg kan finne heimkjensla: eit pusterøyr for urolege sjeler i den stutte stunda før det subjektive blikket blir oppløyst. Variablar som sant og usant er eg ikkje oppteken av. Slike ting styrer ikkje eksistensen uansett. Finst ikkje Gud, så lyt me finne han opp, som Dostojevskij sa det. I møte med det moderne inneber dette nestekjærleik for egoisme, ånd for materie, irrasjonalitet for rasjonalitet, stabilitet for det forbifarande og martyriet for sjølvhevdinga. Kort sagt å oppsøkje det radikale ubehaget heller enn det konforme velværet.

Det heile er ganske paradoksalt, når ein tenkjer seg om. Den same krafta som eingong smidde lenkjer, tvinga tanken i kne og forenkla tilværet til eit fåtal enkle sanningar, har no kome attende som ein frigjerar, som ein opprørsfane i strid mot forenkling, dårskap og den innskrenkinga av menneskelivet som samtida representerer. Hundreåra i dei djupaste fangeholene har gjeve religionen eit meir sympatisk andlet. Eit andlet som har fått sterke islett av ånd og intellektuell fridom. Eg skal ikkje påstå at det er risikofritt å framheve religionen i det 21. hundreåret, kvar det å lese dårleg kiosklitteratur møter større aksept enn å lese tusen år gamal visdom frå ørkenlanda i aust. Du lever i sekulariseringa si høgtid, må vite, og har nådd endepunktet for alle religionar. Det er det verdslege mennesket like trygg på som ein romersk keisar, ein spansk inkvisitor eller ung marxist ein gong var i trua på sine eigne sanningar. Men verda stoggar aldri, jamvel om sume menneske gjer det. Intellektuelt sjølvmord, er vel den nemninga ein aggressiv nyateist med skum om munnen ville nytta om meg. Ein idiot og ein tåpe som demonstrerer manglande evne til å sjå røynda i kvitauget. Men eg let meg ikkje dupere av hersketeknikkar. For det fyrste har desse nymotens omvende sjeldan gjort meir enn å lese Christopher Hitchens og sjå videoklipp på YouTube. Ein kan seie mykje om Hitchens, men nokon David Hume er han ikkje. Og ateistar som ikkje har lese Hume, kan ein ikkje ta seriøst. For det andre trur eg at dei som faktisk har sett verda i kvitauget, sjeldan er glade heidningar. Tenk til dømes på den britiske genetikaren George R. Price. Mannen som blei så desillusjonert av sin eigen teori om altruisme at han brukte resten av livet sitt på å finne prov på at han hadde teke feil. Dei siste åra av sitt liv vandra han midt i mellom dei fattige og utstøytte i verdsmetropolen London, gav av nestekjærleik og gjorde godt mot framande. Alt for å syne at kartet ikkje stemte med terrenget. At teori ikkje var praksis. Altruismens pris for Price enda med at han – utan å kunne prove teorien korkje rett eller galen – tok livet av seg ved å skjere over halspulsåra med ei saks.

Eg skal ikkje freiste å overtyde aggressive nyateistar om at meiningane mine er legitime. Me talar nok mest over og under kvarandre. Det er vanskeleg å diskutere med folk som hevdar intellektuelt herredøme. Det er ikkje rart at uttrykket for det åndelege kjem til kort i møte med den hegemoniske vitskapen. Ein driv på med ei meiningslaus tautrekking kvar spørsmålet krinsar om Guds eksistens og kva prov ein kan finne for henne. Ein godtek å gå i hundekamp i motstandaren si innkøyrsle,  aksepterer hans spelereglar, og er dømt til å tape slagsmålet. Ein cocker spaniel som er van med å jage sylvpapir gjennom lufta har uansett lite å stille opp med overfor ein sint bulldog. Berre det at ein let seg lure med på sekulære premiss for debatt, syner kor langt borte mange av religionens representantar står frå det åndelege og metafysiske. Ein må vere svak i trua, dersom ein har ei trong for å prove henne. Ein kunne like godt freiste å fange eit fata morgana ved hjelp av eit par nettingstrømper. 

Eg trur ikkje at ateisme inneber intellekt. Intelligens kanskje – intelligente menneske er jo truande til så mangt – men det intellektuelle ha lite med vitskapen og rasjonaliteten å gjere. Så kan ein sjølvsagt bruke lang tid på å definere kva det å vere intellektuell faktisk inneber. Ein slik diskusjon treng me, og den fortener ein breiare arena enn denne. Ein kan utan kontrovers seie at det iallfall dreier seg om ein viss grad av analytisk omgang med omverda, og eit kritisk blikk på det som skjer rundt ein. Eg meiner at den intellektuelle i kraft av desse og andre eigenskapar ber på eit moralsk ansvar overfor alle medmenneske. Slik sett er eg skeptisk til at fagkompetanse, vitskap og uhilda rasjonalitet treng å ha så mykje med intellekt å gjere. Faktisk vil eg gå så langt som å spekulere i om ikkje desse tinga kan pendle like mykje i motsett retning. Vitskapen og rasjonaliteten sit på ein kongsstol som blei vunne gjennom menneskeleg framgang og forbetring. Men dei mørke plettane på denne sigersoga vil ein ikkje høyre tale om. Ein vil heller snakke om vaksinar, mette magar og store rakettar. Men det er ikkje verre enn å peike på det vidgjetne Manhattan-prosjektet, som samla mange av dei skarpaste vitskapsfolka på den tida. Med dødeleg entusiasme og lydig smalsyn gjekk dei i gong og blei nyttige hjelparar for allverdsens politiske djeveldyr. Slipar du sverdet til ein mordar, kan du ikkje seie frå deg medansvar for dei som blir drepne. Alle deltakarane i bygginga av atombomba – med si tru på vitskapleg framsteg og rasjonell verdsåskoding – ber ansvar for at desse undergangskreftene alltid kjem til å vere eit trugsmål mot menneskeætta. Det skal ikkje meir enn ein dritsekk med atomkoffert til, før alt går til helvete. Fasiten står for all ettertid: bomba blei ikkje bygt av politikarar. Det var vitskapsfolk som gjorde det, mot betre vit. Eg kan ikkje skjøne korleis ein skal kunne omtale eit menneske som systematisk og over eit lengre tidsrom legg alle sine krefter i å skape død og forderving, kan kallast intellektuell på noko vis, om vedkomande så kan smykke seg med namn som Einstein eller Oppenheimer. Intellekt fordrar moral. Og moral medfører ansvar.

Dette er ikkje noko misjonstale. Det finst nok av folk som står på ei skoøskje ved torget og hevdar å ha fanga sanninga i ei snare. Eg skriv ikkje for å overtyde andre. Men for å dele, utveksle og søkje. Eg står korkje seks tusen meter opp i lufta, heva over livets tunge lov, eller under eit tusenfots djupt hav. Nett fordi tilværet er så daglegdags og mondent, men likevel så merkeleg og uføreseieleg, krev det tenking. Og den usamanhengande tenkinga blir lagt i støypeskeia og gjort til ein nokså samanhengande einskap i form av eit utilstrekkeleg språk. Utilstrekkeleg fordi det berre kan uttrykkje det som er mogleg å seie. Men det som ikkje kan tenkast, det ugripelege som berre ei kjensle kan femne, det teier språket om. Dette er med andre ord ikkje noko anna enn det snart utsletta innritet til eit lite menneske, som sannar om hans ønskje om trygt tilhald i ei tid som aldri har sett sitt eige andlet i spegelen. Difor dette ønsket om å spenne beltet om livet. Difor dette De profundis clamavi.

Først publisert på Magasinett!