Eit anekdotisk El Dorado

Jakta på byen kalla Z

Percy Harrison Fawcett heitte ein engelsk oberst, som med ymse forsett utforska det indre av Sør-Amerika tidleg på 1900-talet. Det byrja med offisielle kartografiske oppdrag, men då dette arbeidet var over, vigde han seg av eigeninteresse til reine oppdagingsferder, eller skattejakter kan ein kanskje seia, leiting etter gloriøse skattar og ruinar etter forhistoriske kulturar, sist den mystiske byen han berre kalla Z, som vel var noko tilsvarande det legendariske El Dorado. Han mangla ikkje overtyding om at store funn var han i vente, men det hindra han ikkje frå å forsvinne under ein ekspedisjon i 1925, på mystisk vis, for aldri å bli sett igjen. Han åtvara på førehand andre eventyrlystne mot å freista finne han dersom akkurat dette skulle skje, men ikkje di mindre miste kringom eit hundretals optimistar livet i fåfengde leiteaksjonar djupt inne i skogane, og rykta om lagnaden hans var mange og til dels ekstremt fantasifulle. Saka er enno i dag eit uløyst mysterium.

Dette til sides; på norsk føreligg boka Tapte verdener, førd i pennen av Fawcett sjølv, om hans mange reiser rundt om i det djupaste Sør-Amerika. Det er stor underhaldning på mange måtar. Sjølvsagt er mystikken pirrande, forsterka av Fawcetts uklåre lagnad, i det mørke hjarta av eit kontinent som enno i dag hyser mange gåter. Men det er vel så mykje Fawcetts spesielle lakoniske penn som underheld lesaren, sett i lys av dei tallause bisarre observasjonane han gjer og alle strabasane han opplever. Dette er ikkje litteratur for sarte sjeler, for å seia det slik. «Det neste uhellet var at en mann ble arbeidsudyktig. Han sprang på land etter skilpaddeegg og tråkket på en piggrokke. Vi brente krutt i såret for å forebygge betennelse,» står det i byrjinga av eit ganske typisk avsnitt. «En annen mann mistet to fingre til en piraña, fordi han vasket hendene i elven etter at han hadde flådd en ape,» sluttar det same vesle avsnittet. Dette berre eit døme. Dei krakelerande flåtane deira susar i veg utfor ville stryk og høge fossar. Fraktdyra deira fell utfor stup og utstyr og proviant går tapt. Vel, éin okse overlever eit fall då han set seg fast mellom greinene i toppen av to tre, men dei må skyte han fordi dei ikkje får han ned. Folk døyr òg i hopetal. Er det ikkje av drukning eller fæle sjukdommar eller i ville fylleslagsmål, så blir dei klemde i hel av gigantiske slangar eller myrda av ville indianarar. Dei kjem for andre gong til ein liten elendig by, og Fawcett skriv i sin vanlege tone: «Her hadde det ikke hendt noe siden sist, uten at de hadde drept en ti meter lang anaconda mens den slukte en purke. Purken var død, men de reddet et kull ufødte grisunger, og en indianerkvinne ammet dem.» Ikkje veldig spesielt dét heller, etter Fawcetts standardar.

Kort sagt liknar ganske mykje av innhaldet på gamle fiskehistorier, som med tida har vakse seg ut av alle proporsjonar. Ein heil del av opplysningane han gjev om naturen, folka og historia i området, tykkjest òg vera av heller tvilsam kvalitet. Alt er tilsynelatande teke rett ut av Fawcetts eige minne, aldri undersøkt med fagfolk. Sjølve tonen er jo også alltid hans eigen, og den kan vera ganske krass til tider. Han skildrar dei fleste småbyane han vitjar som gresseleg keisame, stygge, skitne og fattige. Dei innfødde er for det meste lutfattige og fordrukne, dei kvite valdelege og korrupte. Altså er han ikkje rasist, for alle står i like låg kurs hjå han, men ein del av termane han nyttar, «ville» kontra «halvtamme» og «tamme» innfødde til dømes, kan nok oppfattast som noko daddelverdige etter vår tids standardar. Dei fleste medarbeidarane hans får også gjennomgå, dei er stort sett udugelege alle som ein, og det er ikkje grenser for komplikasjonar stakkars Fawcett skal slite med i alle ledd av sine heller vidløftige ekspedisjonar.

Men motivasjonen held seg intakt, han skal finne dei svara han søkjer, og trass alt må ein vyrde den enorme interessa han har for alt han ser og høyrer. Såleis har også boka, Tapte verdener, vorte eit oppkome av dei mest fascinerande opplysningar. «Et konglomerat av selvmotsigende egenskaper!» står det i forordet. «En suksesjon av enkeltfenomener!» kunne ein seia med Beckett. Det er jo det verda er, ekstremt mangfaldig, og om ho kanskje er i overkant subjektiv og påståeleg, så vekkjer iallfall Fawcetts bok ei stor glede over dette mangfaldet.

Først publisert i Magasinett.