– Eg kan grina over det 13 år seinare og det er fullstendig okay, for det kjem alltid til å gjera vondt

– Eg skulle ynskja folk slutta å unnskylda seg for det. For det var ikkje deira feil. Dei har ikkje noko å unnskylda for, seier Tomine Bauge (19).

Ein enkel motorsykkel og teksta «Vi møtes igjen» er festa med blekk på huda hennar for alltid. Det er eit synleg minne om det som ikkje skulle skje, men som skjedde i slutten av sommarferien 2006.

Då presten kom på døra

Tomine kan hugsa at ho gjekk ut i gangen heime i Haugesund fordi det var «noko styr», at mor hennar ropte «nei!», medan presten freista å forklara kva som hadde skjedd. Far til Tomine hadde omkomme i ei motorsykkelulykke.

6 år gamle Tomine skjønte ikkje kva som føregjekk. Ho hadde ikkje noko bilete av kva omgrepet «død» var og skjønte difor ikkje at far hennar ikkje kom til å koma tilbake.

– Eg trur ikkje det gjekk opp for meg før me var på sjukehuset og såg han. Det var først då eg grein, minnast ho.

Reaksjonane rundt middagsbordet

– Det pregar deg som person, men kanskje litt sosialt òg. For det er nesten litt sånn tabu å nemna, forklarar Tomine, om korleis det har vore å veksa opp etter at far hennar døydde.

Folk flest går ut ifrå at dei fleste har to foreldre og kan kome til å spørje kva foreldra driv med over til dømes middagsbordet. Opp gjennom åra har Tomine ofte opplevd det mange gongar, og at folk trekker seg når dei får vete at faren er død.

– Det er jo ein ting eg har levd med dei siste 13 åra, så folk har ofte ein verre reaksjon på det enn meg. Dei føler dei nesten må unnskylda seg. Og eg sit der og: «Nei, du må ikkje unnskylda deg. Det var ikkje du som gjorde det» – på ein måte, forklarar 19-åringen.

– Det er lov å spørja

Tomine tykkjer det kan vera vanskeleg å ta det opp med folk på eige initiativ, difor synest ho det kan vera fint dersom folk viser at dei er oppriktig interesserte.

– Det er lov å spørja, om du lurer på noko. «Kva var det som skjedde?» «Korleis var han som person?» Det er ikkje, eller burde ikkje vera, tabu å ha mista nokon.

Ho kan ikkje hugsa at nokon som genuint har brydd seg, har sagt noko feil og det kan vera fint innimellom å snakka om han og sjå på bilete og mimra.

– Det er ikkje noko eg har lyst å plaga nokon med og dumpa alle tinga mine på dei. Eg synest det er kjekt å kunna snakka om far min, men eg har ikkje lyst å greia ut til nokon som ikkje bryr seg.

Saknet etter far

Teksta på tatoveringa på låret til Tomine er den same som står på gravsteinen til Oddur Bauge. Sidan tenåra har dottera reist heim til Haugesund for å leggja blomar på grava kvart år.

– Det er nok alltid ein dag som kjem til å vera vanskeleg. Eg skulle ynskja eg kunne feira bursdagen til pappaen min med noko anna enn ein stein.

For Tomine har saknet etter ein farsfigur alltid vore der, men det kan verte ekstra sterkt knytt til situasjonar som foreldremøte, farsdag og familiehøgtider.

– Juletid er den verste tida for meg. Dagar då ein merkar ekstra godt at det er noko andre har, som ikkje du har.

Viktig å snakka om

Tomine trur fleire som opplever å mista nokon i brå dødsfall kan sitja att med kjensla av at noko vart teke frå dei.

– Du mista ikkje noko. Det var nokon som tok det. Du får ikkje gjort deg ferdig med det og det er noko du må læra deg å leva med eigentleg – at du får ikkje gjort noko med det.

Ho har kjent på dei fleste kjensler som er: Sorg, sakn, sinne, skuldkjensle og kjensla av urettferd. «Kvifor måtte det skje?» «Kvifor meg?» «Kvifor han?»

Sjølv om ho understrekar at sorg er veldig individuelt, trur Tomine det er noko som fleire kan kjenna seg att i. At det er eit tomrom, ei kjensle av at det er noko som manglar og at ein tenkjer ein skulle gjort noko annleis.

– Folk har ofte ein tendens til å klandra seg sjølv. Ein prøver ofte å finna noko ein kunne gjort annleis. Det treng ikkje vera relatert til dødsfallet, men det kan vera at eg skulle ynskja at eg hadde sagt det eller gjort det, seier Tomine.

Ho har kome til erkjenninga at sorga og saknet alltid vil vera der, men at ein lærer seg å leva med det.

– Det kan opplevast mindre, fordi du blir van med det. Det blir på ein måte ein del av livet ditt – slik du er, forklarar Tomine.

Ni års utsetjing

– Ingenting er så ille at du ikkje kan snakka om det, slår Tomine fast.

Slik ho hugsar det var huset fylt av blomar og besøk den første tida etter ulykka, men Tomine kan ikkje hugsa å ha snakka skikkeleg med nokon om at faren døydde.

– Det blei liksom noko ein skulle skånast for, på ein måte, seier Tomine, som ikkje er i tvil om at ho hadde hatt godt av å snakka meir om det.

Som tenåring måtte Tomine ta eit nytt oppgjer med det som skjedde. Etter ni år måtte ho ta stilling til det at ho hadde mista noko.

– Ein ting eg har opplevd i løpet av livet er at ting blir berre verre, når du ikkje snakkar om det, når du går med det åleine, for då ligg det berre og kvernar på deg, seier Tomine.

Ho har lært seg at det er lov å vera lei seg.

– Eg kan grina over det 13 år seinare og det er fullstendig okay, for det kjem alltid til å gjera vondt. Og det å tillata seg å kjenna på dei følelsane er òg veldig befriande.

Dagen då alt snudde

Juni 2010: Det er sommar og ni år gamle Eirik Hernes frå Odda er på campingferie med besteforeldra sine på Sørlandet.

Dagen han får vete at halvbroren er død, hugsar han at han vakna av at bestemora sat og grein på sengekanten. Dei må reise heim til Odda med det same.

Storebroren Morten vart berre 22 år gamal. For Eirik, som snart blir ti år gamal, er det heilt utenkjeleg at så unge folk kan dø.

Obduksjonsrapporten viser at det var sjølvmord, noko Eirik heller aldri har høyrt om før. Når han byrjar på skulen att den hausten er ingenting som før.

Far hans, som òg er far til Morten, kom på skulen for å fortelja om kva som hadde skjedd. Så vart det stille.

– Folk var veldig ukomfortable med det eigentleg. Ingen torde å seie noko, minnast Eirik.

Portrettet i stova

I stova heime i Odda står eit stort svart/kvitt-bilete av Morten som minner resten av familien på han som ikkje er der lenger.

Veslebroren tenkjer på han dagleg.

– Eg vil ikkje gløyma det og eg vil ikkje at me skal slutta å tenkja på han, seier 18-åringen.

Slik har det ikkje alltid vore. Ein periode var han mest oppteken av å koma seg vidare, men i seinare tid at han har lært at det ikkje er så lurt.

– Viss du ikkje snakkar om det, så byggjer det seg berre opp til noko verre. Det vert ein vond sirkel som er vanskeleg å koma seg ut av, seier Eirik i dag.

Å læra å leva med det

– Når eg seier «sorg». Kva tenkjer du då?

– Då tenkjer eg på sakn. At det er nokon du har mista. Det treng ikkje vera død, men at du ikkje har nokon som du ville ha i livet ditt lenger, svarar Eirik.

Han meiner det er viktig at folk forstår at sorg og sakn kan sitja i lenge.

– Du kjem deg jo aldri over noko slikt. Du lærer deg berre å leva med det, understrekar 18-åringen.

Han meiner at det er viktig å ha respekt for at folk reagerer forskjellig og lærer seg å leva med det forskjellig.

I forkant av intervjuet åtvarar han om at han kan ha litt «galgenhumor», som kan virka upassande. Vitsane kjem når han er ukomfortabel, men kan ofte gjere folk rundt både skuffa, oppgitte og ukomfortable.

Somme tider har han lurt på om det eigentleg er normalt, men han forklarar det med at: «Det er lettare å le av noko, enn å grina av det».

Viktig å snakka om

Han grein då det skjedde, men på eitt eller anna tidspunkt slutta han å visa kjenslene sine. Han snakka heller ikkje med nokon om det som har skjedd.

I seinare tid har Eirik gått til psykolog for å jobba seg gjennom det som har skjedd. Han er ikkje i tvil om at det er sunt å snakka om.

– Eg har jo sett følgjene av å ikkje snakka om slikt, understrekar han.

Opp gjennom åra har Eirik kjent på både sorg, sakn, sinne og frustrasjon. Dei vanskelege kjenslene kjem av at han framleis ikkje forstår valet til bror sin, som han skulle ynskje framleis var i live.

– Det er nokre år sidan. Eg trur det var på bursdagen hans, så var eg oppe på grava åleine for fyrste gong. Då merka eg at eg byrja å bli ganske forbanna, minnast Eirik.

– Korleis er det å kjenna på dei kjenslene?

– Eg følte meg jo som ein dårleg person. Det var eit ganske sterkt sjølvhat, for å seie det sånn.

Det beste minnet

Når folk får vete kva som skjedde er det ikkje uvanleg at dei anten tek til tårene eller unnskyldar seg. Eirik har vorte van med det meste, men det er ikkje alle spørsmål og reaksjonar som er like kjekke.

– Det verste eg veit er når folk byrjar å synast synd på meg. Det likar eg ikkje.

Den beste reaksjonen tykkjer han er dei som ganske enkelt seier: «Viss du vil snakka med nokon, så er eg her for deg».

– Kva er det beste spørsmålet du har fått?

– Eg hadde ei venninne som spurte kva mine beste minner med han var. Det likte eg, for då kan ein prøva å få litt glede inn i sorga på ein måte, svarar Eirik.

Då Ida fekk kreft

– Det er veldig lite du kan seia feil. Det er ingenting du kan seia som gjer det betre, men eg trur det er mange som har eit behov for å gjera det betre og trøyste, seier Maria Antonsen (23).

I juli 2014 endra livet hennar seg for alltid då storesystera hennar fekk beskjed om at ho hadde akutt leukemi. Berre ti månader seinare døydde Ida, berre 27 år gamal.

– Det eg syntest var best var når folk berre sa: «Eg veit ikkje kva eg skal seia til deg, men eg er her» på ein måte… Men eg syntest aldri nokon sa noko feil. Berre folk viste at dei tenkte på meg og brydde seg. Det betydde veldig mykje.

Å vere pårørande

Tilstanden der ein har fått den uuthaldelege beskjeden om at nokon du er glad i skal døy vert kalla ventesorg. For vidaregåandeeleven som var russ midt oppe i det heile var det utfordrande å finna balansen mellom det å vera pårørande, å leva sjølv og å samla energi til å vere pårørande.

Maria kan hugsa at mange spurde ho korleis det gjekk med storesystera Ida medan ho var sjuk, men veldig få spurde korleis det gjekk med Maria.

– Det har eg tenkt mykje på i ettertid, at det sakna eg litt.

Ho trur litt av grunnen er at det var lettare både for ho og dei rundt ho å snakka om behandlinga til systera, framfor følelsane hennar rundt det.

Tre sorger

For Maria kom sorga i tre periodar. Først då ho fekk vete om kreftsjukdommen, så når familien fekk den tunge beskjeden om at det ikkje var meir legane kunne gjere og til sist då ho mista storesystera.

– Det er fleire typar sorg, men det er sjølvsagt størst etter at ho døydde. Det har vore ein lang periode, fortel 23-åringen.

Maria opplevde at mange tok kontakt og var tilgjengelege dei første vekene etter storesystera døydde, men at det dabba av etterkvart.

For Maria var det tungt då folk slutta å spørje.

– Då hadde det kanskje gått mest opp for meg og eg var i den tyngste perioden, men då tenkte dei at eg hadde gått vidare.

To år etterpå…

Sjølv klarte ho ikkje å akseptera det som var skjedd før to år etterpå. Ofte tok ho seg i å ville ringja Ida. Eller tenke at systera kom til å kome på besøk. Somme gongar kunne ho vakna på morgonen og kome på kva som var skjedd.

Ho snakka ikkje med folk om det, verken på folkehøgskulen eller då ho byrja å studere, difor var det få rundt ho som visste kva som hadde skjedd. Sjølv med dei næraste var det vanskeleg å opne seg heilt.

– Det var skummelt. Det var sårbart. Og så var det ikkje nødvendigvis slik at eg hadde noko veldig konkret eg hadde lyst å seie. Det var litt meir at eg berre trong å dela historia og kjenslene eg hadde, men eg klarte ikkje heilt å formulere det, minnast 23-åringen.

Dei andre

Etter kvart kjente ho på saknet etter å snakka med nokon som hadde opplevd det same og oppsøkte ei sorggruppe for unge som hadde mista nokon hjå Fransiskushjelpen.

– Eg trur kanskje eg berre trong å bli pusha litt og faktisk bli spurt litt direkte, for eg syntest det var veldig vanskeleg å ta opp med vener og familie at «no vil eg snakka om dette». Å på ein måte ta det første steget sjølv, forklarar Maria.

Ikkje minst var det godt å ha folk rundt seg som hadde opplevd noko liknande, slik at ho ikkje følte seg så åleine om det.

– Korleis er det å snakka med andre som har opplevd det same?

– Det blir kanskje litt meir naturleg stemning over det. Det er berre ei forståing der som du ikkje får nokon annan stad. Når ein snakkar med andre så blir det fort ei veldig alvorleg tone, ei veldig trist tone. Eg har veldig ofte kjent på behovet for å trøste den andre, fordi dei blir så opprørte av det, forklarar Maria.

Sorg og dårleg samvit

Maria har lært ein del om sorg, både gjennom eigne erfaringar og sitt frivillige engasjement i Ung Kreft si gruppe, Ung pårørande.

Ho ser at fleire enn ho slit med å opne seg for vener og familie og at mange er plaga med dårleg samvit. Eit slikt dårleg samvit har Maria òg hatt, men fått hjelp til å takle.

– Det har blitt mindre, men den er der framleis. Det er alltid noko, at ein skulle vore der meir eller sagt noko. Så seier folk at du må ikkje tenkje på det, men ein kan ikkje berre skru det av, forklarar Maria.

Sorga er der også framleis, men det er mindre intenst og altoppslukande. Sjølvsagt er det framleis dagar der det er veldig tungt, men no kjem dei mykje sjeldnare enn før.

Glade dagar med bismak

Jula er vanskeleg. Det same er bursdagar og dagen ho døydde, men for Maria er det ekstra vanskeleg når det skjer store ting i hennar eige liv: Som då ho var ferdig å studere, då ho fekk sin første jobb, eller om ho ein dag skulle få barn.

– Då blir det veldig sårt, for då har eg veldig behov for å ringe Ida. Så slike store hendingar som eigentleg er glade dagar får fort ei litt trist side òg. For då blir det ekstra tydeleg at ho ikkje er der.

Maria opplever òg at minnet har endra seg litt. Der ho før hadde sterkast minner knytt til sjukdommen og døden, forbinder ho no systera med tida før ho vart sjuk.

Det er hyggelegare minner, som gjer at det ikkje er berre trist å tenke på ho.

– Ho hadde veldig mykje humor. Me lo veldig mykje når me var saman. Og så var ho veldig ærleg. Eg visste på ein måte at om eg gjekk til ho, så svarte ho ærleg. Og det er det jo ikkje så mange som gjer, så det var veldig godt, ler Maria.

• Les også intervju med sorgekspert Atle Dyregrov: – Det å snakke om det gjer at ting ikkje set seg i kroppen