Ei von om dårlege tider

Denne saka var først publisert på Magasinett.

Det er populært mellom turistar å oppsøkje ruinane av fjerne tiders byggverk. Jamvel om dei kan vitne om store tragediar, har vi tilstrekkeleg emosjonell distanse til å oppleva slike kulturminne som temmeleg ufarlege. Ofte kan det vera vel så tankevekkjande å sjå på spor av den nære fortida, påminningar om prosessar som enno pågår i samfunnet vårt.

Helst ein gong i året må eg ha meg ein tur til Hukkelåsen. Dette hauggamle gardsbruket ligg på Geitastranda ein liten time frå Trondheim, høgt i ei attgrodd li som stuper bratt ned i fjorden. Det verkar nærast utenkjeleg at folk faktisk har levd og verka i dette umoglege landskapet langt inn på 1980-talet, men det gjorde vitterleg ein fjern slektning av meg, heilt til han døydde. No står dei vêrbrune gardshusa tomme og til nedfalls. Framfor våningshuset har den kraftige steintrappa falle i hop, men ein kan koma seg inn gjennom vindauga på baksida, og finne eit veritabelt museum. Ingen av arvingane har brydd seg med å rydde ut av huset, så her finst nydeleg utskorne møblar, her ligg klede i skapa, her står kaffikjelen enno på omnen, og her heng bilete på veggene av dei som ein gong hadde Hukkelåsen til heim. Her er kalenderen enno slått opp på den haustmånaden då den siste eigaren utanda og ikkje kunne bla om lenger. Til same månad høyrer den siste sirleg handskrivne notasjonen i almanakken: «Grågjæsene fer.» På låven ligg det enno tørrhøy meint for dyra, og spadar, sager og sleggjer heng og rustar. Stabburet er det ikkje trygt å gå inn i, det fell snart i hop og ned gjennom lia. Sumars tid er det vanskeleg å ferdast mellom husa, for ugraset veks tett og høgt. Det finst knappast noko fornuftig poeng i forsere den gjørmete stigen og den morkne brua over den strie bekken fram til Hukkelåsen, for naturlegvis er det ingenting som hender her, anna enn nettopp det langsame forfallet. Men i denne tristessen ligg vel òg fascinasjonen.

I Finnmark, der eg no bur, gjorde eg nyleg ei utflukt til Magerøya, der Nordkapp og den endå nordlegare Knivskjelodden ligg. Øya ber namnet sitt med rette, her finst knapt eit tre. Frå administrasjonssenteret i dagens Nordkapp kommune, det forvaksne fiskeværet Honningsvåg, gjekk eg ein aftanstur over fjellet. Ferda gjekk gjennom snøskavlar og blautmyrer, etter kvart inn på ein stig under gamle telegrafstolpar. Målet mitt var Kjelvik, tidlegare senter i ein kommune som òg bar namnet Kjelvik. Ein gong var det yrande liv i dette fiskeværet utan vegsamband, som ligg i ei trong vik ved innseglinga til den store Porsangerfjorden, under svært bratte bakkar. Men hausten 1944 vart Kjelvik brent av tyskarane, og sidan vart staden aldri bygd opp att til full storleik. Berre nokre fåe hytter kom opp, og ei brygge som alt har byrja falle saman. Dei fåe som flytte heim etter krigen, forsvann for godt i laupet av tiåra som fylgde, og ingen bur i Kjelvik den dag i dag. Om sumaren blømer ugraset her òg, kring gamle graver og hustufter. Profilert kvakksalvar Lilli Bendriss påstod i «Åndenes makt» at det spøkjer i Kjelvik, og ho har nok rett, for jamvel eg kunne her sjå det såkalla fråflyttingsspøkjelset i kvitauga. Men i den lyse arktiske vårnatta var ikkje Kjelvik noko skummelt syn, det var berre trist. Diverre er ikkje scena utypisk for Finnmark fylke: Heile den lange kystlina er full av fråflytte plettar, kartet fullt av stadnamn som ingen nyttar lenger. Nokre stader er enno ikkje fråflytte, men står i overhengande fare for å bli det.

Er det no så farleg at dette skjer, er det ikkje berre den naturlege utviklinga? Farfaren min, oppvaksen på gard i den staute jordbruksbygda Melhus i Sør-Trøndelag, tek stundom til tårer ved synet av lauvskogen som breier seg ut i det som ein gong var velhalde kulturlandskap. Eg har openbert ervd denne hangen til melankoli, elles hadde eg neppe nokon gong funne vegen til Hukkelåsen eller Kjelvik. Jo, det er synd at det skal vera slik, at store, fullt brukbare område i landet vårt skal liggje forlatne, medan store skarar trengjer seg saman på stadig mindre plass i byane. Trenden er naturlegvis den same på verdsbasis; til dømes kan inga folkevandring i verdshistoria måle seg med straumen av menneske frå landsbygda inn til byane berre i Kina. Men nokre ord frå ein bonde og den einaste gjenverande innbyggjaren i grenda Leirpollen ved Porsangerfjorden, opna augo mine for lengre liner. I boka og fjernsynsprogrammet «Blå dager og gylne netter» av Anstein Mikkelsen, fekk denne bonden spørsmål om kva han trur om framtida: Vil nokon, når han er borte, vidareføre det enkle livet hans som sauebonde her ved fjorden, i same rolege takt som årstidene? «Ja, viss det blir dårlege tider att,» svara han. «Det kan det bli etter kvart. Då blir folk nøydde til å drive jordbruk igjen.»

Det er vanskeleg å tenkje i dei banane når ein står og ser på Hukkelåsen eller Kjelvik, men neste gongen skal eg hugse å lyfte blikket: Kanskje er fråflyttinga og forfallet berre mellombels. Tidene har skift før, mellom år av overflod og år av armod. I armodsåra har folk måtta bruke landet, og endåtil gjera det klokt og berekraftig, for å få det til å rekkje også inn i den uvisse framtida. Byane er som store dyr som et og et og veks seg større og større – men alt har eit brestepunkt. Det skjer vel neppe i levetida mi, men ei glede er det likevel, å vita at det ein dag kanskje vil bu folk i Hukkelåsen og i Kjelvik att.