Argentinske forlag i hardt vêr

Den 21. april opnar den største årlege bokmessa på den sørlege halvkula og ei av dei største i verda i Buenos Aires. Kva har skjedd med argentinske forlag som har stått bak litterære stjerner som Borges og Cortázar, og kvifor har bokpolitikken vorte snudd på hovudet fleire gongar dei siste par åra?

Frå utkant til høgborg

Ein sein novemberkveld i 1921 streifa fem ungdomar rundt i Buenos Aires med kostar og limspann og hengde opp veggaviser med avantgarde-dikt. Dei var unge og ambisiøse, men hadde ikkje fått napp blant dei få forlaga som fanst i byen. Tilfeldigvis passerte ein redaktør ei av veggavisene og beit seg merke i dei eksperimentelle verselinjene. Ei av forfattarspirene heitte Jorge Luis Borges, og det første steget mot den litterære himmelen vart teke. Men Borges var unnataket. Sjølv om Argentina opplevde ein eksepsjonell økonomisk vekst og hadde vore ein magnet for europeiske emigrantar sidan slutten av 1800-talet, hadde landet ein svak forlagsbransje, og bøkene var i stor grad importerte.  

Den spanske borgarkrigen på slutten av 1930-åra kom til å omskape Buenos Aires til den litterære høgborga i Sør-Amerika. Forfattarar og ikkje minst forleggjarar måtte flykte frå Franco-Spania, mange av dei over Atlanteren. Det var langt på veg desse forleggjarane som kom til å byggje opp solide forlag i Argentina i løpet av dei neste tiåra. Denne profesjonaliseringa av forlagsbransjen og ei god litterær teft la rett og slett grunnlaget for den latinamerikanske boomen med forfattarar som m.a. Gabriel García Márquez, Julio Cortázar, Carlos Fuentes og Mario Vargas Llosa (bildet). Gode bøker kjem frå dyktige forfattarar, men suksessbøker kjem ikkje utan driftige forlag.

Ein kjem ikkje utanom det argentinske forlaget Sudamericana med den legendariske direktøren Antoni López i Llausàs, som mellom andre òg fekk Julio Cortazar (Paradis) i stallen. Sudamericana gjorde òg eit kupp og ei velgjerning som framleis kan merkast i bokhyllene i norske bokhandlar. Den lovande colombianske forfattaren Gabriel García Márquez var på leiting etter eit ambisiøst forlag som var viljug til å satse på eit nyskapande litterært prosjekt han hadde arbeidd med i fleire år. I 1965 postla han ein tjukk konvolutt til Sudamericana på den andre sida av subkontinentet. Forlaget hadde renommé som gjekk utover landegrensene. Utgjevinga, som vi kjenner som Hundre års ensomhet, vart ein braksuksess utan sidestykke, og fyrsteopplaget på 8000 vart utselt på to veker. Resten er historie, men historia vert dessverre ofte fortald utan å nemne forleggjarane.

Slutt på gullalderen

Det var tider der svoltne forfattararspirer i Argentina sprang etter forlaga, som kunne velje blant dei beste. Med militærdiktaturet i 70-åra vart situasjonen snudd fullstendig på hovudet, og forlaga måtte springe etter forfattarane. Mange av dei hadde flykta frå regimet og budde i eksil i Europa, nokre vart miskunnlaust avretta. Fleire forleggjarar måtte òg bøte med livet, og på morgonkvisten 30. august 1980 kveikte politiet på eit bål med heile 1,5 millionar bøker frå forlaget CEAL. Dei brutale vilkåra med utstrekt sjølvsensur tok ikkje berre knekken på litteraturen, forlaga sokk inn i ei bakevje som dei knapt kom ut av. Dødsfallet til López i 1979 var naturleg, men kom likevel på eit symbolsk tidspunkt.

Rett nok gav demokratiseringa i 80-åra politisk optimisme og ny von, men forlaga strevde med å nå gamle høgder att, òg under den nyvunne fridomen. Langt færre bøker kom ut samanlikna med dei gylne 50- og 60-åra. Økonomisk nyliberalisme opna opp for internasjonale investeringar og ny retning, og no var det forlag som sprang etter forlag. Dei to spanske forlaga Planeta og Seix Barral kjøpte høvesvis Emecé og Ariel, medan det tysk-nordamerikanske Random House kjøpte det ærverdige Sudamericana. Oppkjøpa var viktige for internasjonale forlag som ville posisjonere seg i ein marknad med eit lesehungrig folkeferd.

Den økonomiske kollapsen i Argentina i 2001 gjorde ikkje situasjonen lettare for forlagshusa. Samstundes blomstra det opp små, alternative forlag med spennande forfattarar med nasjonalt nedslagsfelt.

Krisa gav regjeringsskifte, og med den nasjonalistorienterte peronistregjeringa ved makta byrja økonomien gradvis å vekse, og opplagstala auka jamt utover i 2000-åra. Styresmaktene nasjonaliserte ei rekkje selskap som hadde kome på utanlandske hender i mange bransjar, men dei rørte ikkje forlagshusa. Ikkje direkte, ikkje enno.

Gabriel García Márquez signerer Hundre års ensomhet på ei bokmesse i Havana. Foto: Wikipedia

Bokkrig

I 2012 blåste det opp til storm i bransjen, for no var det politikarane som sprang etter forlaga. Då innførte regjeringa nokså sterke restriksjonar på innføring av bøker frå utlandet, som regel frå Spania, men òg andre latinamerikanske land. Importen fall som ein stein. Peronistregjeringa ville styrkje nasjonal produksjon av bøker, det ville gagne alt frå omsetjarar til bokprenteri. Det som nok ikkje vart sagt like høgt, var at ein ville hindre at den svake sentralbanken vart tappa for dollar som betalingsmiddel. Blant forlaga var det delte meiningar, og det var nok dei små og mellomstore forlaga på argentinske hender som støtta den nye bokpolitikken. Særleg bokprentarane opplevde ein ny gullalder.

Bokpolitikken vart ein del av ein aktiv økonomisk politikk ispedd ein god dose kulturpolitikk. Frå nokre hald var det snakk om nasjonal råderett på kulturfeltet, medan kritikarar hevda at den nye politikken var eit trugsmål mot ytringsmangfaldet. Statistikken – så langt ein kan stole på offentleg statistikk i Argentina – gav begge rett, men sjølvsagt i mindre svulstige vendingar. Talet på prenta argentinske bøker gjorde eit byks etter innføringa samstundes som det vart færre titlar i hyllene hos bokhandlarane.

Bokpolitikk er ideologi, og då den høgreorienterte presidentkandidaten Mauricio Macri vann valet hausten 2015, vart blada vende om for mange i kultursektoren. Ein ting var at 480 i kulturdepartementet fekk sparken på dagen i januar i år og 240 tilsette mista jobben hos nasjonalbiblioteket no i mars. Bokpolitikken vart òg reversert, og det er no fritt fram å importere bøker. Reaksjonane har vore sterke og ulike, og det er for tidleg å seie kva konsekvensane vert.

Sjølv om vilkåra for argentinske forlag har vore kronisk vanskelege – det er folkeferdet vant med – har norske lesarar fått eit lite glimt av kva som kjem ut i landet. For nokre veker sidan kom Martín Caparròs’ Sult ut på norsk, og for tre år sidan fekk Wakonda av Lucía Puenzo norsk språkdrakt. Båe har vitja Litteraturhuset i Oslo. Seinare i år kjem endå ei bok frå den kritikarroste César Aira, som for fem år sidan kom med Hvordan jeg ble nonne i norsk omsetjing. Han kjem frå eit av dei mindre, nye forlaga som har vakse fram i skuggen av dei store, internasjonale.

Lysa hos dei døgnopne bokhandlar langs paradegata Corrientes i Buenos Aires vert neppe sløkte med det fyrste. Det syter forleggjarar og forfattarar for, med eller utan hjelp frå argentinske politikarar.

Ole Våge har ph.d.-grad med spansk språk og latinamerikastudium i fagkrinsen.