Døde kvite menn

Joubert og eg levde og lever i ei tid der stadig fleire tek del i den låge kviskringa mellom generasjonane om dei store spørsmåla me menneske møter gjennom liv og lagnad. Å leve er ein forgjengeleg affære, og medan røystene til dei som framleis er i live kan høyrest klart og tydeleg, senker togna seg over dei som var her før oss. Stundom kan diskusjonen mellom dei nolevande gå så høgt for seg at nokre tek til å spørje seg kvifor ein skal bry seg med desse døde kvite mannfolka som nektar å halde kjeft lenge etter at dei er tulla inn i liksveipet og forlatne under torva. Ein kan nok snu rundt på spegelen og spørje seg sjølv: Kvifor lese gamle bøker? Instinktivt har eg mest lyst til å fnyse av spørsmålet og sette meg godt til rette i godstolen bak den velfylte bokhylla mi, men eg har som nyttårsforsett å slutte å vere ein intolerant dritsekk. Derfor skal eg freiste å granske problemstillinga på rettferdig vis, men først vil eg understreke at eg er om lag like inhabil som den stakkars bukken som eingong i tida blei sett til å passe havresekken.

Eg har nett lese Kjell Arild Pollestad si prosaomsetjing av Homers Odysseen til norsk. Det er merkeleg kor likt ein del ting faktisk er. Trass i kløfta som utgjer fire tusen år mellom då og no må det vere nokre grunntrekk i menneskehjartet som ikkje endrar seg mykje. Me kan alle ha medynk med Odyssevs som sit i framande land og lengtar etter heimstaden og familie og vennar. Alle som har vore vitne til eit tradisjonelt fylleslagsmål eller vore glade i nokon kan òg skjøne sinnet hans over at ein heil skare av friarar freistar stele kjerringa hans frå han. Så er det sjølvsagt andre ting som er svært annleis.

Tilhøvet dei gamle grekarane hjå Homer har til gudane sine er eitt døme. Gudane grip aktivt inn i lagnaden, kranglar, forelskar seg, er smålege og hemnlystne. Dei er altså meir menneskelege enn me med vårt abrahamittiske blikk er vane med. Elles spelar ære- og slektsforhold ei ganske stor rolle. Ein skal ikkje gjere skam på slekta, og helst vere både modig, klok og vakker på same tid. Dessutan er Odyssevs langt meir valdeleg enn det ein moderne lesar vil oppfatte som sympatisk. Han kjem heim til Ithaka og tek ikkje uventa friarane av dage, men nøyer seg ikkje med det. Seinare heng han eit dusin tenestejenter i kongsgarden og hogg pikk og pung av ein uheldig geitehyrde.

Gamle verk som Odysseen kan gje oss eit godt innblikk i framande kulturar som står oss fjernt både i tid, geografi og tenkjemåtar. Slik kan eldre litteratur ha mykje å lære oss om menneskenaturen, kva er som er likt og kva som er annleis. Og vise veg i fotspora forfedrane har etterlate og syne oss korleis dei møtte verda og såg livet. Sett frå ein slik ståstad vil eg hevde at det i lesinga av eldre litteratur ligg ein kim til djup menneskeleg medkjensle og innleving.

I 2013 er mange nordmenn meir amerikanske enn norske. Reint utanom dei popkulturelle referansane me alle er samanvovne i er også den litterære innverknaden stor. Det er like enkelt å kjøpe bøker på Amazon som å bestille dei frå Haugen bok i Volda. Dessutan er bøkene billegare. Kjøper ein bøker frå utlandet så slepp ein å bry seg om norske bokavtalar og anna herk som gjer norske bøker relativt dyre for å skape eit levedyktig litterært språk og sikre at også nordmenn kan leve av skrift og tankekraft. Så får det berre vere at ein må lese bøkene på engelsk.

I dag er det like naturleg for ein norsk lesar å ha kjennskap til Cormac McCarthy eller Ernest Hemingway som det er å lese Jon Fosse eller Olav Duun. I seg sjølv er ikkje dette noko gale. Påverknaden går nok ikkje berre eine vegen. For alt eg veit finst det sikkert engelskmenn, franskmenn og amerikanarar som les Hamsun, Fløgstad og Fosse. Poenget her er at i ei verd med ein slik kulturell og identitetsmessig oppløysing bør det vere meir enn nok rom for den eldre, nasjonale litteraturen.

Ein kan seie det med nobelprisvinnar Aleksandr Solzjenitsyn at litteraturen er nasjonens levande minne, og i ei grenselaus tid full av rørsle som spring fram og menneske pratar ustanseleg over hovuda våre kan litteraturen utvilsamt vere identitetsskapande på same måten som når han var hjørnesteinen i det nasjonale prosjektet på 1800-talet. Det er slik eg har nytta norsk litteratur for eigen del. Pratarane i aviser og på sosiale nettstader klør seg med jamne mellomrom hol i hovudet i freistnaden på å gisse seg fram til noko som er handfast norsk identitet utanom tåpelege flosklar som matpakke og dugnadsånd. Personleg har det gjeve betre meining å leite i litteraturen etter svar.

I Aasen sine dikt, i Duuns dystre univers og Hamsuns vitalisme og hjå ei rad andre norske døde forfattarar har eg funne ein slags tanke, eller kanskje meir ei kjensle, av kven eg er og kva samanheng eg er fødd inn i og er ein del av. Her vil eg òg nemne at litteraturen kan gje meir intime tidsbilete enn seinare historisk skjønnlitteratur og sakprosa er i stand til. Tenk berre på Hva nå, lille mann? av Hans Fallada som på meisterleg vis fortel oss korleis vanlege menneske freista overleve i Tyskland i 1930-åra, alt medan nazismens skugge kraup stadig nærmare. Så kunne eg også kome dragande med det gode gamle danningsidealet, men det ser eg ikkje noko poeng med. Når norske akademikarar kan slå hovudet saman og gje ut ei mursteinsblokk av ei bok om kva danning er for noko, så sluttar eg at omgrepet er fylt opp av alt og ingenting og derfor ikkje lenger gjev meining å snakke om all den tid den einaste sanninga som finst er di eiga.

Me omtalar ofte gamle bøker som klassikarar, og mange vil nok hevde at verka som står att etter farne ætteledd gjer det fordi dei har ein appell som hevar seg over det timelege og notidige. Eg kan vere med på denne tankegangen med nokre atterhald. Det er vanskeleg å argumentere mot at storleikar som Homer, Dante og Goethe sine bøker lever vidare nettopp fordi dei har ein dåm av stor kunst over seg. Samstundes kan ein vise til Shakespeare si kronglete resepsjonshistorie opp gjennom hundreåra og konstatere at realiteten ofte ikkje er så enkel som me skulle ønskje.

Vidare er jo døma uendelege på forfattarar, kunstnarar og musikarar som av ymse årsaker ikkje har nådd anerkjenning medan dei framleis var i live. Så ein kan aldri gardere seg for at det ikkje finst ymse hol her og der, og at nokre forfattarar som fortener å bli lyfta opp på den litterære stjernehimmelen likevel har gått i gløymeboka. I røynda er det nok langt fleire variablar som avgjer om bøkene av ein forfattar blir kjente. Det er mange interesser som spelar inn, og smaken til forlagsfolk og forfattarkollegar spelar nok ein større rolle enn me likar å tru.

Allereie nemnde Shakespeare låg lenge i eit litterært lønnekammer inntil dei unge og banebrytande romantikarane førte han fram i lyset igjen eit par hundre år etter hans død. Eit kuriøst tilfelle frå vårt eige land er korleis Sigurd Hoel som redaktør av Gyldendals «Gule serie», som omsette kjend, utanlandsk litteratur, av ymse årsaker hoppa bukk over den engelske forfattaren D.H Lawrence. Resultatet blei at Lawrence gjennom store delar av etterkrigstida var eit relativt ukjend namn i Noreg, og det lenge etter at bøkene hans hadde vunne ry som verdslitteratur.

Generelt kan ein likevel seie at mykje av det som tidlegare generasjonar har lagt att etter seg er verdt vår merksemd også ut frå litterære kvalitetskriterium. Ein forfattar som til dømes Baudelaire er jo ein merkestav i litteraturhistoria nettopp fordi hans vonde blomar varslar at litteraturen er i ferd med å sprenge seg inn på eit nytt leie. Eg veit ikkje om eg tør å påstå at lesarar er nærsynte. Trass i at det kan bli vel mykje snakk i avisene om Knausgård, lever gamle travarar som Ibsen og Hamsun vidare i våre medvit.

Eg vil tru at det er mindre tilfredsstillande å lese samtidslitteraturen viss ein ikkje kjenner til eldre litteratur, enn så lenge ein av kjenneteikna på dagens litteratur er intertekstualitet, altså at forfattarar låner, tek i bruk og aktivt let seg inspirere av andre forfattarar, gjerne såkalla klassikarar, i sine eigne bøker. Til dømes har Odysseen påverka Joyce sin banebrytande roman Ulysses, og vekselverknaden mellom desse verka er lettare å få auge på dersom ein har kjennskap til innhaldet i begge bøkene.

Det finst sikkert mange fleire moment enn dei eg har nemnd her. Eg har vel heller ikkje klart å gje eit tilfredsstillande svar på spørsmålet eg byrja med. Pytt, pytt, ein seier jo at det er vegen som er målet. Om eg likevel skal freiste å nedfelle ein konklusjon ut frå dei tankespranga eg har rissa opp ovanfor må det vere noko i den retning at joda, dersom nokon skulle vere i tvil så har dei døde kvite menn framleis noko å seie oss. Dei kan vise oss samanhengar. Dei kan fortelje oss korleis for lengst bortfalne generasjonar levde og tenkte, og i ei verd løyst frå all kollektiv meining er dei i stand til å fortelje oss noko om kven me er og kvar me kjem frå. Og for all del: Det finst inga jarnlov som seier at gammal litteratur er dårleg litteratur. Døde kvite menn skreiv bøker som framleis kan medrive, engasjere og vekkje sterke kjensler. Og så lenge dei klarar det er litteraturen levande.

Først publisert på Magasinett!